Tasviru-tasavvurga sig‘mas miqyos

Musavvir mo‘yqalami uning tasavvuriga kelgan aql bovar qilmas narsalarni ham qog‘ozga tushirishga qodir. Salvador Dali, Pablo Pikasso va ho kazo rassomlar esa nafaqat sof fantaziya va xayolot mahsulini, balki, g‘irt illiyuzion tasvirlarni ham chizib ko‘rsatishgani bilan san’at shinavandalarini lol qoldirishgan. (Xususan, menga ko‘pincha, Dali xuddi o‘z gallyustinatsiyalarini ham qog‘ozga tushiravergandek tuyuladi ).

Lekin, rassomning abstrakt xayoloti u yoqda tursin, ko‘z ongimizda, real voqe’likda bo‘lib turgan ayrim narsalar borki, ularni har qanday mohir rassom ham hech qachon qog‘ozda tasvirlab, ifodalay olmasligi aniq. Shunday narsalardan biri – Quyosh sistemasini barcha sayyoralari bilan birga, real miqyosga nisbatan proporsiyasining qog‘ozda tasvirlash masalasidir. Ishonavering, aynan shu masalani na eng kuchli rassom va na eng kuchli chizmachilik mutaxassisi uddalay olmaydi.

Osmiy sotiladi, arzonga!

Metallarning narx-navosi va kimyo fanidan xabardor bo‘lgan kishilar mazkur sarlavhani o‘qib hayron bo‘lishlari turgan gap. Chunki, osmiy metalli qimmatligi bo‘yicha eng oldingi o‘rinlarda turadi. Osmiyning nisbatan keng tarqalgan oddiy izotopining bir grammi taxminan oltin bahosi bilan teng yuradi. Lekin, osmiy-187 izotopi esa qimmatligi bo‘yicha hamma metallarni ortda qoldiradi va atiga bir grammi uchun 200 000 AQSH dollari talab qilinadi. Bundan ham qimmat turadigan yagona metall – kaliforniydir. Unda nega sarlavhada osmiy arzonga sotilishi gapirilyapti deysizmi? Qiziqib qolgan bo‘lsangiz, maqolani oxirigacha o‘qing.

Neon

Neon – kimyoviy elementlar davriy jadvalining ikkinchi davr, 18-guruh elementi. Formulasi Ne. Atom raqami 10.

Koinotda tarqalganligi bo‘yicha, vodorod, geliy, kislorod va uglerod elementlaridan keyingi, beshinchi o‘rinda turadi. Oddiy modda sifatidagi neon bir atomli, hidsiz va rangsiz gaz ko‘rinishida bo‘ladi.

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi.

Neonni 1898-yilda ingliz kimyogarlari Uilyam Ramzay va Moris Travers kashf qilishgan. Ular havo tarkibidan kislorod, azot va boshqa nisbatan og‘irroq elementlar chiqarib yuborilgandan keyingi qolgan moddalarni o‘rganish yo‘li bilan neonni ajratib olishgan. Element nomi yunon tilida «yangi» degan ma’noni bildiradigan so‘zdan olingan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu nomni, Uilyam Ramzayning 13 yoshli o‘smir o‘g‘li taklif qilgan emish.

Har 76 yilda keladigan mehmon:

Galley kometasi haqida.

Ajab emaski, kometalar ichida Galley kometasi eng taniqli va mashhuri bo‘lsa kerak. Galley kometasi Quyosh atrofida juda cho‘zinchoq orbita bo‘ylab aylanadi va uning bir marta aylanib chiqish davri 76 Yer yiliga teng bo‘ladi. U Quyoshdan eng olislashgan nuqtasida, ya’ni afeliyda, Neptun orbitasidan ham tashqariga chiqadi. Quyoshda eng yaqin nuqtasi, ya’ni, perigeliyda u Venera orbitasidan ham ichkariga kiradi. Odamzot mazkur kometani juda qadim zamonlardan buyon kuzatadi. Ushbu kometaning osmonda paydo bo‘lishi haqidagi ilk yozma manbalar eramizdan avvalgi 240-yilga oid.

Gippokrat yarim oylari

Qadimgi yunon matematiklari geometriyaga xos simmetriya va tartib asosidagi go‘zallikdan lol qolishar edi. Taxminan eramizdan avvalgi 470-400 yillar orasida Xios shahrida yashab o‘tgan yashab o‘tgan Gippokrat ismli matematik berilgan yarimoy shaklidagi figura yuziga teng yuzaga ega kvadrat yasash usulini o‘ylab topgan edi. Gippokrat tomonidan yarimoy shaklining kvadraturasining topilishi matematika tarixidagi eng dastlabki matematik isbotlardan biri sanaladi. Boshqacha aytganda, Gippokrat ushbu yarimoy shakllarning yuzi boshqa bir to‘g‘ri chiziqli shakl orqali, aniqrog‘i, kvadratura orqali ifodalanishi mumkinligini ko‘rsatib bergan edi. Rasmda ko‘rsatilgan misolda, to‘g‘ri burchakli uchburchakka urinma tarzida joylashgan va ichi sariq rangga bo‘yalgan yarimoylarning yuzi ushbu to‘g‘ri burchakli uchburchak yuziga teng.

Avliyo Elm shu'lasi

Charlz Davrin dengiz sayohatlarining birida ko‘pchilik dengizchilarni cho‘chitadigan tabiat hodisasi – Avliyo Elm shu’lasiga guvoh bo‘lgan edi. O‘shanda u «Hammayoq olov ichida! Osmonda chaqmoq, kema machtalari ham zangori olov ichida!» - deb xitob qilgan edi. Avliyo Elm shu’lasi haqida ilk yozma ma’lumotlar, eramizning 78-yilida yozilgan «Tabiat tarixi» asarida uchraydi. Unda muallif Gay Piliniy Sekund (Katta Piliniy) O‘rta Yer dengizida suzgan kemalarda uchraydigan shunday tabiat hodisasi haqida eslab o‘tgan.

Qizig‘i shundaki, o‘rta asrlarda dengizchilar Avliyo Elm shu’lasini yaxshilik belgisi, omonlik ishorasi deb bilishgan. Keyinchalik, xususan, Darvin davridagi dengizchilar esa bundan shumlanishgan. Avliyo Elm shu’lasi tinimsiz liqillab turadigan zangori-shaffof tusdagi o‘ynoqi olov ko‘rinishida bo‘ladi va bu holat, bid’atga beriluvchan, irimchi dengizchilar ko‘ziga xuddi o‘ynoqilab turgan arvoh singari ko‘ringan.

Kyuri (birlik)

Kyuri – radionuklid faolligi o‘lchov birligi bo‘lib, SI tizimiga kirmaydi. O‘zbekcha belgilanishi Ki (кирилл алифбосида Ки), xalqaro belgilanishi Ci. Asosan, yadro fizikasida va tibbiyotning ayrim tor sohalarida qo‘llanadi. Xalqaro Metrologiya qonunchiligi tashkiloti tomonidan, milliy qonun hujjatlariga ko‘ra qo‘llashga ruxsat berilishi mumkin bo‘lgan tizimlashmagan birliklar safida e’tirof etadi.

Uning ta’rifi quyidagicha: agar, moddada har soniyada 3,7∙10¹⁰ marta radioaktiv parchalanish sodir bo‘layotgan bo‘lsa, ushbu moddaning faolligi 1 Ki bo‘ladi.

Kyuri birligining SI tizimidagi muqobili bu – bekkerel birligi bo‘lib, ular orasidagi nisbat quyidagicha:

O‘z zakosi bilan dunyoni lol qoldirgan va Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan 15 olima

Mart oyi avvalida biz ayollarimizni tabriklash, ularning yutuq va muvaffaqiyatlarini e’tirof etishga kirishib ketamiz. Sababi ayon. Chunki, xalqaro xotin-qizlar kuni 8-mart bayrami shukuhi hammani shunga chorlaydi. Shu ma’noda, biz ushbu maqolada, Nobel mukofoti tarixida o‘ziga xos yorqin nom qoldirgan, o‘z ilmiy faoliyati bilan odamzotga haqiqatan ham katta naf keltirgan olimalardan 15 nafari haqida ma’lumot ulashmoqchimiz. Aytish joizki, ularning ayrimlari, o‘z fan sohalarida eng yetakchi olima o‘laroq, hatto erkak hamkasblarini ham zakovat bobida ortda qoldirishgan, hamda, ushbu fanning eng ilg‘or qanotlari bilan parvoz qilishgan. Ushbular bilan tanishar ekansiz, ayollarning aqliy salohiyatiga bo‘lgan bepisandlik aslida mutlaqo noto‘g‘ri ekanini xulosa qilasiz. Marhamat:

Maxfiy matematik – Burbaki

Nikolya Burbaki – XX-asrning eng yirik matematiklaridan biridir. U matematikaning eng fundamental asoslarini qayta ko‘rib chiqishni taklif qilib, shuningdek, hali hanuz ko‘plab bahslarga sabab bo‘layotgan matematik ta’lim islohotini yuritganligi bilan yodga olinadi. Aslida esa, Burbaki ismli matematik mutlaqo bo‘lmagan!

Strasburg universitetida matematikadan dars bergan olimlar Anri Kartan hamda, Andre Veyl, oliygohlarda matematika o‘qitish jarayonini isloh qilish zaruriyati haqida o‘zaro juda ko‘p tortishishgan. Lekin, islohot uchun, avvalo matematik analiz sohasi bo‘yicha yaxshi bir umumiy qo‘llanma-darslik yozish kerak edi. Keyin esa, butun o‘quv jarayonini ushbu darslikka asosan tizimli standartlashtirish zarur bo‘lgan. 1934-yilning oxirida, Veyl Karatanga xabar qilib, o‘zi va yana besh nafar kuchli matematik hamkasb do‘stlari bilan birga, shunday qo‘llanmani yozishga kirishmoqchi ekanini aytadi. Shu tariqa, matematika tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan muhim ilmiy guruh – Burbaki guruhi shakllangan. Ular avvaliga shunchaki, oddiy darsli sifatida yozmoqchi bo‘lgan kitob ham, oqibatda, matematik analiz bo‘yicha monumental ilmiy manbaga aylandi.