21-Iyul - Inson qadami oyga yetgan tarixiy sana!

Bugun 21-iyul - Insoniyatning tarixda ilk bora yerdan tashqaridagi osmon jismi - Oyga qadam bosgan kuni. 1969- yilning aynan shu kuni, 20:17:39 (UTC) da AQSHning Apollon-11 fazoviy kemasida astronavtlar Nil Armstrong hamda Edvin Oldrindan iborat ekipaj, oy modulini, tabiiy yo‘ldoshning g‘arbiy qismidagi "Sokinlik dengizi" hududida qo‘ndirishga muvaffaq bo‘lishdi. Astronavtlar oy sirtida 21 soat 36 daqiqa df 21 soniya vaqt davomida bo‘lib, u joyga ilmiy tadqiqot asbob uskunalari hamda AQSH bayrog‘ini o‘rnatish ishlarini amalga oshirdilar. Oyga dastlabki qadamni qo‘ygan inson bu - Nil Armstrong edi. Ushbu tarixiy hodisa 21-iyul 02:56:15 UTCda amalga oshdi. 15 daqiqadan so‘ng oy yuzasiga ikkinchi astronavt Edvin Oldin ham qadam bosdi. Ular 21,55 kg oy tuprog‘idan namuna olib fazoviy stantsiyaga qaytish uchun tayyorlana boshladilar. Bu vaqtda fazoviy kemaning uchuvchisi Maykl Kollins ularni oy orbitasida kutib turdi. Mazkur tarixiy voqea insoniyatning ilm fan va texnika borasidagi eng buyuk muvvafaqiyatlaridan biri sifatida tarixning oltin sahifalaridan joy oldi. ta'kidlash joizki, mazkur fazoviy dastur alsilda ilmiy mohiyatdan ko‘ra siyosiy mafkuraviy maqsadlarni ko‘proq ko‘zlagan edi. Chunki, koinotga ilk parvozni amalga oshirga inson - Yuriy Gagarinning va sobiq ittifoqning muvaffaqiyatlari, kosmik tadqiqotlar borasida AQShni o‘ziga xos "poyga"da ortda qoldirayotgan edi. Shu tufayli mazkur dastur, Apollon-11 va oyga qadam g‘oyasi, prezident Kennedi tomonidan "milliy maqsad" sifatida e'tirof etilgan. Astronavtlar yerga qaytgach, yuksak davlat mukofotlari bilan taqdirlanishgan. Quyida ular oy sirtidan olib kelgan fotosuratlardan naminalarni havola etamiz.

Fraungofer chiziqlari

Yozef Fraungofer 1814-yilda quyosh spektrida yuzlab noma'lim chiziqlarni (yutilish chiziqlari) aniqladi va difraksion panjara yordamida ulardan aksariyatining to‘lqin uzunliklarini o‘lchadi. Nisbatan intensiv chiziqlarni Fraungofer lotin harflari bilan belgiladi. Jadvalda ularning qiymatlari keltriladi.

Blez Paskal

Paskal qalbida tubsiz uyurma olib yurar edi.

Sh. Bodler

Blez Paskalga Uyg‘onish davri uchun xarakterli bo‘lgan, ammo XVII-asrda deyarli tugab ketgan, ajoyib har tomonlilik mansub edi. Hali tabiiy fanlar (aytaylik fizika va matematika) ning to‘la ajralish vaqti yetmagan, ammo odatda gumanitar va ilmiy-tabiiy mashg‘ulotlar qo‘shib olib borilmas edi.

Tabiatshunoslik tarixiga Paskal buyuk fizik va matematik sifatida matematik analiz, loyihaviy -chizma geometriyasi, ehtimollik nazariyasi, hisoblash texnikasi, gidrostatikaning yaratuvchilaridan biri sifatida kirdi. Fransiya Paskalni ajoyib yozuvchilardan biri deb tan oldi: "Buyuk aqllar Paskaldan buyuk farang tili asridagi
eng yetuk yozuvchi sifatida hayratlanishadi... uning qalami yaratgan har bir satr qimmatbaho tosh kabi ulug‘lanadi" (Jozef Bertran).

Bronza

Milodgacha bo‘lgan uchinchi ming yillikdayoq insonlar o‘z xo‘jalik faoliyatlarida metalllardan keng miqyosda foydalana boshladilar. Toshdan yasalgan mehnat qurollaridan metall asboblarga o‘tish jarayoni insoniyat tarixida juda ulkan va mislsiz ahamiyatga ega bo‘lgan. Aytish mumkinki, insoniyatning ijtimoiy taraqqiyotiga boshqa hech bir ixtiro bu darajadagi ta'sir ko‘rsatmagan.

Keng miqyosda qo‘llanila boshlagan birinchi metall - mis bo‘lgan. Mis ajratib olish uchun zarur tosh ma'danlarni doimiy izlash jarayonida qadimgi odamlar misning qizg‘ish-yashil yoki, yashil-kulrang ranglardagi tabiiy yaxlit namunasiga e'tibor qaratishgan. Qoyatoshli sohillar bo‘ylab ular mis kolchedan va qizil misli ruda (kuprit)lar duch kelishgan. Avvaliga odamlar ularni oddiy toshlarga ishlov bergandek qayta ishlab foydalanishgan. Tez orada ular mis bo‘lagining toshbolg‘a zarbalari bilan urib ishlov berilganidan so‘ng, uning qattiqlik xususiyati sezilarli darajada ortgani va yanada qulayroq asboblar yasash uchun yaroqli holatga kelganini payqashdi.

Ionizatsiya potentsiali

Ionizatsiya potentsiali (yoki, ionizatsion potentsial) deb, elektronning atom yoki molekuladan chiqib (uzoqlashib) ketishi uchun zarur bo‘lgan V potentsialga aytiladi. Ionizatsiya potentsialining voltlarda ifodalanuvchi son miqdoriy qiymati ionizatsiya energiyasiga (ya'ni elektronning atom yoki iondan chiqib ketishi uchun zarur energiyaga) teng va u elektrinvolt birligida ifodalanadi. Ionizatsiyaning birinchi potentsiali V₀ ning son miqdoriy qiymati, elektronning neytral atomdan chiqib ketishi uchun zarur energiya miqdoriga teng. Keyingi, ikkinchi elektron endilikda neytral bo‘lmay qolgan atomdan chiqib ketadi, ya'ni undan avval chiqib ketgan birinchi elektronga ko‘ra atom, bir zaryadli musbat ionga aylanib qolgan bo‘ladi. Shu tufayli ionizatsiyaning ikkinchi potentsiali V₂ birinchisidan katta bo‘ladi – (V₂>V₀). Uchinchi, to‘rtinchi va ho kazo elektronning mos ravishdagi ikki zaryadli, uch zaryadli va ho kazo iondan chiqib ketishi uchun muqobil miqdordagi yanada katta ionizatsiya potentsiali zarur bo‘ladi.

Quyidagi jadvalda 20 ta kimyoviy element uchun dastlabki to‘rt ionizatsiya potentsiallari keltiriladi:

Matematikadan masalalar to‘plami (Skanavi)

Mazkur kitob o‘tgan asrning 70-90 yillarida oily o‘quv yurtlariga kirish imtihonlari uchun matematikadan yozma va og‘zaki misol va masalalar to‘plamidan iborat qo‘llanma sifatida chop etilgan. Katta avlod vakillari bu kitobning ahamiyati va qadrini juda yaxshi bilishadi. Nisbatan nashr eskirgan bo‘lsa-da, ammo uning ahamiyati va dolzarbligi hech qachon yo‘qolmagan. Aksincha fanda o‘ziga xos mavqe'ga ega bo‘lgan mumtoz qo‘llanma darajasida bugungi kunda ham o‘z qadriga ega hisoblanadi. Kitobda Matematikaning barcha yo‘nalishlari - arifmetika, algebra, trigonometriya, progressiyalar, birlashmalar nazariyasi, Nyuton binomi, algebraik tenglama va tengsizliklar, logarifmlar, matematik analiz, planimetriya, streometriya, bo‘limlari bo‘yicha, har bir bo‘lim uchun A va B guruhlarga bo‘lingan holda 100-150 dan misol yoki masalalar keltirilgan. Kitobda jami bo‘lib matematikaning turli yo‘nalishlari bo‘yicha 3000 ga yaqin turli qiyinlik darajasiga ega misol va masalalr mavjud. Mazkur kitob matematika yo‘nalishida imtihonlar topshiruvchi abiturientlarga uzoq yillar benazir va beqiyos manba bo‘lib ximat qilgan, hozirgi kunda ham kollej va maktab o‘quvchilariga mazkur kitobdagi masala va misollarni yechish orqali o‘z bilimlarini mustaxkamlash, zehnlarini sayqallashlarini tavsiya etamiz.

Xristian Gyugens. Qadimgilar ko'rmagan egri chiziq haqida

Xristian Gyuygens (1629-1695) fanda bevosita Galileyning izdoshi edi. Lagranjning so‘zi bilan aytganda Galileyning muhim kashfiyotlarni mukammalashtirish va rivojlantirish Gyuygensga nasib etdi.

Gyuygens birinchi marta Galileyning g‘oyalari bilan qanday tanishgani haqida hikoya mavjud: 17 yoshli Gyuygens yuqoriga otilganjism parabola boʻylabharakat qilishini isbotlamoqchi boʻladi, ammo Galileyning kitobida isbotini ko‘rib, “Gomerdan so‘ng “Iliada”ni yozishni” istamadi. Galileyning ilmiy yo‘li, qiziqishlari Gyuygensga qanchalik yaqinligi kishini hayratga soladi. Ba’zan yoshargan Galiley o‘zining kuzatish trubasini mukammallashtirayotgandek, qirq yil oldin to‘xtatilgan astronomik kuzatishlarni davom ettirayotgandek tuyuladi. U ancha kuchli teles­kop yordamida uchta birlashgan yulduz kabi ko‘rinuvchi Saturn sirini ochmoqchi boʻladi va nihoyat, 92 marta kattalashtiruvchi teleskopda (Galileyniki 20 karrali edi) kuzatib, yonidagi yulduzlar deb Saturnning halqasi qaralganini payqaydi. U yana 1610-yili ko‘ndalang qilib qo‘yilgan masala yer va Yupiterdan farqli sayyoralarda yo‘ldoshlar mavjudmi degan masalaga qaytadi. U vaqtda Galiley Medichi ga boshqa sayyoralarda yo’ldoshlar topilmaydi, Medichi uyidan (Yupiterning yo‘ldoshlari uning sharafiga qo’yilgan edi) boshqa birorta ham shoh uyi “xususiy” yulduzga ega bolishni orzu qilmasa ham boʻladi, - deb yozgan edi. Gyuygens 1655-yili Saturnning yo‘ldoshi Titanni kashf etdi. Ehtimol, davr o‘zgargandir, Gyuygens o‘zi kashf etgan yo‘ldoshni birovga sovg‘a tarzida taklif etmadi.

Harorat shkalalari

Termometrik moddaga bog‘liq bo‘lmagan harorat shkalasi "Termodinamik harorat shkalasi" (ba'zan uni "Mutloq harorat shkalasi" yoki "Kelvin shkalasi" deb ham atashadi). Bu shkala ingliz fizigi

U. Tomson (Lord Kelvin) tomonidan XIX-asr o‘rtalarida fanga tavsiya etilgan. Kelvin termodinamik harorat shkalasi bitta asosiy tayanch nuqtaga - suvning qattiq, suyuq va gaz fazalaridagi holatlarining termodinamik mutanosiblashgan nuqtasi - suvning uchlanma nuqtasiga asoslanadi. Termodinamik harorat - T belgisi bilan ifodalanadi. Termodinamik harorat birligi - Kelvin, K belgisi bilan ifodalanadi. Suvning uchlanma nuqtasining termodinamik harorati 273.16 K ga teng. 1 kelvin esa, suvning uchlanma nuqtasi termodinamik haroratining 1/273.16 qismiga teng. Suvning uchlanma nuqtasi termodinamik harorati maxsus laboratoriyalarda, bug‘, muz va suyuq holatdagi suvni germetik ampulada termodinamik mutanosiblash yordamida amaliy tajribalarda aniqlanadi.

Shamol tezligini vizual baholash uchun Bofort shkalasi

Jadvalda shamol tezligining yerdagi jismlarga yoki ochiq dengizdagi to‘lqinlarga ta'siriga qarab tahminiy baho berishning Butunjahon meteorolgiya tashkiloti tomonidan qabul qilingan o‘n ikki balli Bofort shkalasi keltirilgan. Shamolning o‘rtacha tezligi ochiq va tekis yuzadan standart 10 metr balandlikda ko‘rsatilgan.