Koyper belbog‘i

Pluton kashf etilganidan so‘ng, ko‘plab olimlar, uning o‘zi joylashgan hududdagi yagona osmon jismi emasligi va Neptun orbitasidan narida, yana ko‘plab shu kabi kichik o‘lchamlardagi jismlar mavjud bo‘lishi ehtimolini ta'kidlashgan. Ulardan biri, Leonard Frederik, 1930-yilning o‘zidayoq, Pluton - bu hududdan topiladigan osmon jismalri seriyasidan faqat dastlabkisi bo‘lishi mumkin degan edi. 1943-yilda Britaniyalik astronom Kennet Edjvort, o‘zining Quyosh tizimining paydo bo‘lishi haqidagi farazlari yuzasidan, uning chetki qismi juda tarqoq bo‘lib, sayyoralar hosil bo‘lishi uchun yetarli zichlikka ega bo‘lmaganligi va shu tufayli, bu hududda nisbatan kichik o‘lchamlardagi osmon jismlari hosil bo‘lgan bo‘lishi mumkin deb ta'kidladi. 1951-yilda astronom Jerard Koyper, Quyosh tizimining ilk paydo bo‘lish bosqichlarida, uning chetki qismida, mayda osmon jismlaridan iborat o‘ziga xos disk hosil bo‘lganligini, biroq u hozirgacha saqlanib kelgan bo‘lishi ehtimoli juda kam deb baholagan edi. 1992-yilning 30-avgustida astronomlar Devid Juitt va Jeyn Lu Gavay universitetidagi Mauna-Kea teleskopi orqali, ilk marta KBO larni aniqlashga muvaffaq bo‘lishdi.

Mitti sayyoralar

XX-asrning oxirgi yillarida va XXI-asrning boshida Quyosh tizimining chetki qismida ko‘plab yirik osmon jismlari kashf etildi. Ular orasida Kvavar, Sedna va ayniqsa Erida alohida diqqatga sazovordir. 2005 yilning 5-yanvar kuni kashf qilingan Eridaning massasi, shu choqqacha Quyosh tizimining eng chetki sayyorasi hisoblanib kelinayotgan Pluton massasidan ham ≈21% ga yirikroq bo‘lib chiqdi. Shu tufayli XAI sayyoralar va asteroidlarning tasniflanishini qayta ko‘rib chiqish masalasiga duch keldi. 2006 yil Pragada bo‘lib o‘tgan XAIning XXVI Bosh Assambleyasida "sayyora", "asteroid" tushunchalariga rasmiy ta'rifni tasdiqladi va shuningdek, fanga yangi "Mitti sayyora" tushunchasini kiritdi. Unga ko‘ra, Quyosh atrofida davriy aylanadigan; gravitatsiya kuchlari ta'sirida gidrostatik muvozanatani saqlab tura oladigan; va shar shakliga yaqin shaklga ega bo‘lgan; ayni vaqtda, biror bir katta sayyoraning tabiiy yo‘ldoshi bo‘lmagan; o‘z orbitasida hokimlik qila olmaydigan (ya'ni, tevarak-atrofini boshqa osmon jismlaridan "tozalay"[1] olmaydigan) osmon jismi Karlik sayyora deb ataldi.

Pluton

OCHILISHI TARIXI

Nyuton mexanikasi qonuniyatlariga ko‘ra izlanishlar olib borgan astronom olim Urban Leverye, Uran orbitasidagi anomaliyalarga asoslanib, o‘sha vaqtlarda hali noma'lum bo‘lgan sayyora - Neptunning mavjud ekanligini ilmiy bashorat qilgan edi. 1846-yilda Neptun Leverye ko‘rsatib bergan joyda haqiqatan ham kashf qilindi. Biroq, keyingi kuzatishlar, Uranning orbital trayektoriyasiga Neptundan boshqa yana bir osmon jismi ham jiddiy ta'sir qilayotganligini ko‘rsatardi. Bu esa olimlar va jamoatchilik orasida yirik Transneptun osmon jismi, ya'ni to‘qqizinchi sayyoraning ham mavjud ekanligi haqidagi fikrlarning rivojlanishiga olib keldi. Natijada, 1906 yilda, Bostonlik millioner Persival Louell tomonidan, shartli ravishda "X-sayyora" deb nomlangan keng ko‘lamli loyiha ishlab chiqilib, to‘qqizinchi sayyorani qidirish ishlari boshlab yuborildi. Persival Louellning o‘zi 1894-yilda "Louell" Rasadxonasini tashkil etib, uni shaxsiy mablag‘i evaziga moliyalashtirib kelayotgan edi. 1909-yilda Louellning o‘zi hamda astronom Uilyam Pikeringlar tomonidan, "X-sayyora"ning joylashuvi taxmin qilingan ba'zi hisob kitoblar ishlab chiqildi. Qidiruv ishlari Persival Louellning vafoti yuz bergan 1916-yilgacha davom etdi. Aslida, Louell rasadxonasi 1915-yilning 15-mart kunida ilk marta Plutonning fototasvirini olishga muvaffaq bo‘lgan ekan. Biroq, tasvirning sifatining o‘ta yomonligi tufayli, rasadxona xodimlari bu haqida o‘zlari bilmay qolishgan.

Uranning tabiiy yo‘ldoshlari

Uran ham Saturn va Yupiter singari ko‘p sonli tabiiy yo‘ldoshlar tizimiga ega. Hozirgacha Uranning 27 ta tabiiy yo‘ldoshi aniqlangan. Uran yo‘ldoshlariga Shekspir va Aleksandr Poup asarlari qahramonlari nomi berish qabul qilingan. Ulardan dastlabki ikkitasi - Titaniya va Oberonni Uran kashfiyotchisining o‘zi - Uilyam Gershel 11-yanvar, 1787-yilda ochgan edi. Yana ikkitasi - Ariel va Umbrielni 1851-yilda Uilyam Lassel kashf etgan. Bu vaqtda Uran yo‘ldoshlariga hali nom berilmagan edi. Ular sayyoradan uzoqlashish tartibida rim raqamlari bilan Uran I - Uran IV tarzida ifodalanar edi. Lassel kashfiyotlaridan keyin, 1852-yili Uilyam Gershelning og‘li Jon Gershel o‘sha vaqtda ma'lum bo'lgan Uranning 4-ta tabiiy yo‘ldoshga nom berdi. Mirandani esa 1948-yilda Jerard Koyper kashf etgan bo‘lib, qolgan yo‘ldoshlarni 1985-yildan keyin, unga Voyajer-2 yaqinlashgandan so‘ng va yerdagi kuchli teleskoplardan foydalanilib ochilgan. Masalan 1986-yilda Voyajer-2 yuborgan tasvirlar asosida Uranning 10 ta yangi tabiiy yo‘ldoshlari aniqlandi. 1997-yilda esa sayyoradan ancha olisda harakatlanadigan yana 9 ta tabiiy yo‘ldoshlari topildi. 2001-yilda, Voyajer-2 yuborgan fotosuratlarni qayta tahlil qilish jarayonida, ilgari nazardan chetda qolgan yana bir tabiiy yo‘ldosh - Perdita kashf etildi. Xabbl teleskopi yordamida esa 2003-yili yana ikkita kichik yo‘ldosh - Kupidon va Mab aniqlangan bo‘lsa, 2003-yilning o‘zida, Uranning hozirgacha ma'lum tabiiy yo‘ldoshlaridan oxirgisi - Margarita qayd etildi.