Atom va yadro fizikasida fizik kattaliklarning birliklari.

Atom va yadro fizikasida ko�pincha maxsus birliklardan foydalaniladi:

Massa birligi � �massaning atom birligi� (m.a.b.) bo�lib, u m?ss? s?ni 12 g? t?ng bo�lg?n ugl?r?d m?ss?sining 1/12 qismig? t?ng, ya�ni, Uglerod-12 ₁₂C �- izotopi massa miqdoriga teng.

Z?rr?ch? (m?l?kul?, ?t?m v? h?k?z?) l?rning m?ss?sini if?d?l?sh uchun ?vv?ll?ri ikki usuld?n f?yd?l?nil?r edi. Birinchisi � ul?rning m?ss? birligi � gr?mml?r bil?n if?d?l?n?dig?n mutl?q qiym?tl?ri v? ikkinchisi � ul?rning nisbiy k?tt?likl?ri (sh?rtli r?vishd? birlik sif?tid? q?bul qiling?n bir?r z?rr?ch? m?ss?sig? nisb?ti). Fizik? v? kimyod? q?bul qiling?n bund?y k?tt?lik � m?ss?ning ?t?m birligi (m.?.b.) bir-birid?n bir ?z� f?rql?n?r� edi.

Kimyod? m?ss?ning ?t?m birligi sif?tid? t?biiy kisl?r?d ?t?m m?ss?sining 1/16 h?jmi q?bul qiling?n edi. Bu birlik kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss?ning ?t?m birligi n?mig? eg?� bo'lib, � u � 1,6602�10^-27 kg g? t?ng edi.

Fizik?d? es? m?ss?ning ?t?m birligi sif?tid? m?ss? s?ni 16 g? t?ng bo�lg?n eng y?ngil kisl?r?d iz?t?pi m?ss?sining 1/16 qismi q?bul qiling?n edi (m?�lumki, m?ss? s?ni ?t?m yadr?sid?gi pr?t?n v? n?ytr?nl?rning yig�indisig? t?ng).

Bu birlik fizik-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss?ning ?t?m birligi n?mi bil?n ?t?lib, u 1,6597�10^-27 kg g? t?ng edi.

M?ss?ning ?t?m birligi k?tt?likl?rining kimyoviy v? fizik-kisl?r?d shk?l?l?ri bo�yich? ?ling?n o�lch?ml?rid?gi f?rq quyid?gich? tushuntiril?r edi. Kimyoviy shk?l?g? ?s?s qilib ?ling?n t?biiy kisl?r?d, m?ss? s?nl?ri 16; 17 v? 18 g? t?ng bo�lg?n ucht? b?rq?r?r kisl?r?d iz?t?pl?rid?n ib?r?t; bu uch iz?t?p t?biiy kisl?r?d t?rkibid? 99,76; 0,04 v? 0,20 f?izd?n m?vjud. Shuning uchun kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? ?ling?n m?ss?ning ?t?m birligi fizik-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? ?ling?n m?ss?ning ?t?m birligid?n 1,00 275� m?rt?� k?tt?.

M?ss?ning ?t?m birlikl?rini bir?ill?shtirish m?qs?did? v?, shuningd?k, ?t?m m?ss?l?rining ?niq eksp?rim?nt?l t?�rifi kisl?r?d ?t?mid?n ko�r? ugl?r?d ?t?ml?ri bil?n ko�pr?q b?g�liq ek?nligini e�tib?rg? ?lib, N?z?riy v? ?m?liy fizik? ??lq?r? ittif?qi [IYUP?P] bil?n N?z?riy v? ?m?liy kimyo ??lq?r? ittif?qi [IYUP?K] birg?likd?, 1961 yild? ugl?r?d ?t?mi ?s?sid? fizik? v? kimyo uchun yag?n? bo�lgan m?ss?ning ?t?m birligini o�rn?tishg?� q?r?r q?bul qildi.

Ugl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss?ning ?t?m birligi � m?ss? s?ni 12 g? t?ng bo�lg?n ugl?r?d m?ss?sining 1/12 qismig? t?ng. Ugl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss?ning ?t?m birligi 1,6605655�10^-27 kg g? t?ng.

Kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss? ?t?m birligining ugl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss? ?t?m birligig? nisb?ti 1,00 0043 g? t?ng; fizik-kisl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss? ?t?m birligining ugl?r?d shk?l?si bo�yich? m?ss? ?t?m birligig? nisb?ti es? 1,000319 g? t?ng.

H?zirgi kund? buning unch?lik ?h?miyati bo�lm?s? h?m, shuni yodd? tutish k?r?kki, m?ss?ning yangi ?t?m birligi kimyoviy shk?l? bo�yich? ?ling?n eskirg?n birlikk? ?nch? yaqin. M?ss?ning yangi ?t?m birligi ?s?sid? kimyoviy el?m?ntl?rning ?t?m m?ss?l?ri, kimyoviy m?dd?l?rning m?l?kulyar m?ss?l?ri v? ?t?m yadr?l?rining m?ss?l?ri ?niql?n?di.

M?ss?ning ?t?m birligi (m. ?. b.) g? ?ld qo�shimch?l?r qo�shib ishl?tish v? yangi o�lch?vl?r h?sil qilish mumkin em?s.

�

Atom va yadro fizikasida energiya birligi bu � �elektronvolt� bo�lib, uning ta�rifi quyidagicha:

1 elektronvolt 1 Voltga ga teng bo�lgan potentsiallar farqidan o�tishda olgan energiya miqdoriga teng.

1 eV=1.60219?10^?19 Joul

Yadro fizikasida elementar zarracha massasini ko�pincha energetik birlik � megaelektronvolt bilan ifodalanadi.� Uning energetik ekvivalentlari:

1 m.a.b ������������������� �= 931.5016 MeV

1 elektron massasi��� = 0.5110034 MeV

1 proton massasi����� = 938.2796 MeV

1 neytron massasi��� = 939.5731 MeV

1 myuon massasi����� = 105.6595 MeV

�

Elektr zaryad birligi sifatida esa, �elementar zaryad� qabul qilingan bo�lib, u elektron zaryadining mutloq qiymatiga teng:

1 elementar zaryad = 1.6021892 ?10^?19 Kulon

�

Yadroviy jarayonlarning effektiv ko�ndalang kesimi yuzasini o�lchash uchun� �Barn� birligidan foydalaniladi:

1 barn = 10^?28 m²

�

Uzunlik va masofa birliklari sifatida, atom va yadro fizikasida tizimlashmagan birliklar �

�Fermi� ? f ; �iks- birlik� - x-birl. yoki iks-birl. ; va �Angstrem� - � lar qo�llaniladi. Ularning metrik birliklar bilan munosabatlari quyidagicha:

1 f = 10^?15 metr

1 iks-birl. = 1.00206 ?10^?15 metr

1 � = 10^?10 metr

Vaqt birligi sifatida atom va yadro fiziklari ba�zan uchushning yadroviy vaqti ? ?_yad dan foydalanishadi. Uchishning yadroviy vaqti � 1 MeV energiyaga ega (tezligi ?10^{7 metrsoniya} ya�ni, yorug�lik tezligining 1/30 ulushiga mos keluvchi tezlikdagi)� nuklonning, yadro diametri (?10^?15 metr) masofasini bosib o�tishi uchun ketadigan vaqtiga teng bo�lib uning soniyalardagi miqdoriy qiymati

?_yad = 10^�22 soniya