Atom va yadro fizikasida fizik kattaliklarning birliklari.
Atom va yadro fizikasida ko'pincha maxsus birliklardan foydalaniladi:
Massa birligi - massaning atom birligi (m.a.b.) bo'lib, u massa soni 12 ga teng bo'lgan uglerod massasining 1/12 qismiga teng, ya'ni, Uglerod-12 12C - izotopi massa miqdoriga teng.
Zarracha (molekula, atom va hokazo) larning massasini ifodalash uchun avvallari ikki usuldan foydalanilar edi. Birinchisi - ularning massa birligi - grammlar bilan ifodalanadigan mutlaq qiymatlari va ikkinchisi - ularning nisbiy kattaliklari (shartli ravishda birlik sifatida qabul qilingan biror zarracha massasig? nisb?ti). Fizik? v? kimyod? q?bul qiling?n bund?y k?tt?lik � massaning ?t?m birligi (m.?.b.) bir-birid?n bir ?z� f?rql?n?r� edi.
Kimyod? massaning ?t?m birligi sif?tid? t?biiy kisl?r?d ?t?m massasining 1/16 h?jmi q?bul qiling?n edi. Bu birlik kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? massaning ?t?m birligi n?mig? eg?� bo'lib, � u � 1,6602�10-27 kg g? t?ng edi.
Fizik?d? es? massaning ?t?m birligi sif?tid? massa s?ni 16 g? t?ng bo'lg?n eng y?ngil kisl?r?d iz?t?pi massasining 1/16 qismi q?bul qiling?n edi (m?�lumki, massa s?ni ?t?m yadr?sid?gi pr?t?n v? n?ytr?nl?rning yig�indisig? t?ng).
Bu birlik fizik-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? massaning ?t?m birligi n?mi bil?n ?t?lib, u 1,6597�10-27 kg g? t?ng edi.
massaning ?t?m birligi k?tt?likl?rining kimyoviy v? fizik-kisl?r?d shk?l?l?ri bo'yich? ?ling?n o'lch?ml?rid?gi f?rq quyid?gich? tushuntiril?r edi. Kimyoviy shk?l?g? ?s?s qilib ?ling?n t?biiy kisl?r?d, massa s?nl?ri 16; 17 v? 18 g? t?ng bo'lg?n ucht? b?rq?r?r kisl?r?d iz?t?pl?rid?n ib?r?t; bu uch iz?t?p t?biiy kisl?r?d t?rkibid? 99,76; 0,04 v? 0,20 f?izd?n m?vjud. Shuning uchun kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? ?ling?n massaning ?t?m birligi fizik-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? ?ling?n massaning ?t?m birligid?n 1,00 275� m?rt?� k?tt?.
massaning ?t?m birlikl?rini bir?ill?shtirish m?qs?did? v?, shuningd?k, ?t?m massal?rining ?niq eksp?rim?nt?l t?�rifi kisl?r?d ?t?mid?n ko'r? ugl?r?d ?t?ml?ri bil?n ko'pr?q b?g�liq ek?nligini e�tib?rg? ?lib, N?z?riy v? ?m?liy fizik? ??lq?r? ittif?qi [IYUP?P] bil?n N?z?riy v? ?m?liy kimyo ??lq?r? ittif?qi [IYUP?K] birg?likd?, 1961 yild? ugl?r?d ?t?mi ?s?sid? fizik? v? kimyo uchun yag?n? bo'lgan massaning ?t?m birligini o'rn?tishg?� q?r?r q?bul qildi.
Ugl?r?d shk?l?si bo'yich? massaning ?t?m birligi � massa s?ni 12 g? t?ng bo'lg?n ugl?r?d massasining 1/12 qismig? t?ng. Ugl?r?d shk?l?si bo'yich? massaning ?t?m birligi 1,6605655�10-27 kg g? t?ng.
Kimyoviy-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? massa ?t?m birligining ugl?r?d shk?l?si bo'yich? massa ?t?m birligig? nisb?ti 1,00 0043 g? t?ng; fizik-kisl?r?d shk?l?si bo'yich? massa ?t?m birligining ugl?r?d shk?l?si bo'yich? massa ?t?m birligig? nisb?ti es? 1,000319 g? t?ng.
H?zirgi kund? buning unch?lik ?h?miyati bo'lm?s? h?m, shuni yodd? tutish k?r?kki, massaning yangi ?t?m birligi kimyoviy shk?l? bo'yich? ?ling?n eskirg?n birlikk? ?nch? yaqin. massaning yangi ?t?m birligi ?s?sid? kimyoviy el?m?ntl?rning ?t?m massal?ri, kimyoviy m?dd?l?rning m?l?kulyar massal?ri v? ?t?m yadr?l?rining massal?ri ?niql?n?di.
massaning ?t?m birligi (m. ?. b.) g? ?ld qo'shimch?l?r qo'shib ishl?tish v? yangi o'lch?vl?r h?sil qilish mumkin em?s.
�
Atom va yadro fizikasida energiya birligi bu - "elektronvolt' bo'lib, uning ta�rifi quyidagicha:
1 elektronvolt 1 Voltga ga teng bo'lgan potentsiallar farqidan o'tishda olgan energiya miqdoriga teng.
1 eV=1.60219?10?19 Joul
Yadro fizikasida elementar zarracha massasini ko'pincha energetik birlik � megaelektronvolt bilan ifodalanadi.� Uning energetik ekvivalentlari:
1 m.a.b ������������������� �= 931.5016 MeV
1 elektron massasi��� = 0.5110034 MeV
1 proton massasi����� = 938.2796 MeV
1 neytron massasi��� = 939.5731 MeV
1 myuon massasi����� = 105.6595 MeV
�
Elektr zaryad birligi sifatida esa, �elementar zaryad� qabul qilingan bo'lib, u elektron zaryadining mutloq qiymatiga teng:
1 elementar zaryad = 1.6021892 ?10?19 Kulon
�
Yadroviy jarayonlarning effektiv ko'ndalang kesimi yuzasini o'lchash uchun� �Barn� birligidan foydalaniladi:
1 barn = 10?28 m2
�
Uzunlik va masofa birliklari sifatida, atom va yadro fizikasida tizimlashmagan birliklar �
�Fermi� ? f ; �iks- birlik� - x-birl. yoki iks-birl. ; va �Angstrem� - � lar qo'llaniladi. Ularning metrik birliklar bilan munosabatlari quyidagicha:
1 f = 10?15 metr
1 iks-birl. = 1.00206 ?10?15 metr
1 � = 10?10 metr
Vaqt birligi sifatida atom va yadro fiziklari ba'zan uchushning yadroviy vaqti ? ?yad dan foydalanishadi. Uchishning yadroviy vaqti - 1 MeV energiyaga ega (tezligi ?107 metrsoniya ya'ni, yorug'lik tezligining 1/30 ulushiga mos keluvchi tezlikdagi) nuklonning, yadro diametri (?10?15 metr) masofasini bosib o'tishi uchun ketadigan vaqtiga teng bo'lib uning soniyalardagi miqdoriy qiymati
?yad = 10-22 soniya
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
