Sun'iy radioaktiv izotoplarning olinish usullari va qo‘llanish sohalari

Element

nomi

Radioaktiv

izotop

belgisi

Izotopning olinish

reaksiyasi

Radioaktiv izotopning

olinish usuli

Yarim yemirilish

davri

Olinish energiyasining maksimal qiymati, MeV

Qo’llash sohasi

β

γ

Iridiy

¹⁹²Ir

¹⁹¹Ir (n, γ ) ¹⁹²Ir

Tabiiy iridiyni reaktorda nurlantirish

74 kun

0.67

0.61

Gamma defektoskopiya

Ittriy

⁹⁰Y

64 soat

2.26

−

Qalinlikni o’lchash,

kimyoviy – radiatsion tadqiqotlar

Kaliy

⁴²K

⁴¹K (n, γ ) ⁴²K

Kaliy karbonatni (K₂CO₃) neytronlar bilan nurlantirish

12.4 soat

3.52

1.52

Tuproq va o’g’itlarning o’zaro ta’siri, o’simliklarning mineral o’g’itlardan iste’mol elementlarini o’zlashtirish jarayonlari tadqiqotlari

Kaltsiy

⁴⁵Ca

⁴⁴Ca (n, γ ) ⁴⁵Ca

Reaktorda kaltsiyning tabiiy birikmalarini (CaO, CaCO₃) neytronlar bilan nurlantirish

165 kun

0.25

−

Organizmda moddalar almashinuvi hamda o’simliklarda o’g’itlarning o’zlashtirilishini tadqiq qilish.

Temir

⁵⁹Fe

⁵⁸Fe (n, γ ) ⁵⁹Fe

Metall temir yoki uning oksidlarini reaktorda nurlantirish.

45.6 kun

1.57

1.29

Temir va po’lat korroziyasini tekshirish, organizmlarda qon ketishi tezligini aniqlash, rudalarning erish jarayoni hamda, odam organizmidagi ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini tadqiq qilish.

Yevropiy

¹⁵²Eu

¹⁵⁴Eu

¹⁵¹Eu (n, γ ) ¹⁵²Eu

¹⁵³Eu (n, γ ) ¹⁵⁴Eu

Yevropiyning  tabiiy izotoplarini  reaktorda neytronlar  bilan  o’qqa tutish

12.7 yil

16 yil

1.49

1.85

1.41

1.25

Gamma defektoskopiya

Yod

¹³¹J

¹³¹Te Ž¹³¹J+

Tellurning tabiiy birikmalaridan izotoplarni ajratib olish va ularni neytronlar bilan nurlantirish

8 kun

0.81

0.72

Qalqonsimon bez hastaliklarini tashxis qilish va davolash.

davomi

Element

nomi

Radioaktiv

izotop

belgisi

Izotopning olinish

reaksiyasi

Radioaktiv izotopning

olinish usuli

Yarim yemirilish

davri

Olinish energiyasining maksimal qiymati, MeV

Qo’llash sohasi

β

γ

Kobalt

⁶⁰Co

⁵⁹Co (n, γ) ⁶⁰Co

Reaktorda kobalt nishonlarini nurlantirish

5.26 yil

0.31

1.33

Gamma-defektoskopiya;

Materiallarning qalinligi va zichligini aniqlash; o’sma kasallikllari va yallig’lanish jarayonlarini davolash;

Qirquvchi asbob uskunalarning detallarini nazorat qilish.

Marganets

⁵⁴Mn

⁵⁶Fe (d,α) ⁵⁴Mn

⁵⁴Fe (n, p) ⁵⁴Mn

Temirni deytronlar bilan nurlantirish;

Temir nishonlarini reaktorda neytronlar bilan nurlantirish

303 kun

−

0.83

Metallurgiya, tog’-kon sanoatida rudalarni o’rganishda.

Natriy

²²Na

²⁴Mg (d,α) ²²Na

²⁵⁴Mg (p,α) ²²Na

²⁷Al(p,3p,3n) ²²Na

Alyuminiyli yoki magniyli nishonlarni tsiklotronda nurlantirish

2.6 yil

1.82

0.51

Qattiq jism fizikasi sohasidagi tadqiqotlar; qon ketishi tezligini aniqlash; moddalar almashinuvini o’rganish; go’sht mahsulotlarini sifatini nazorat qilish.

Qalay

¹¹³Sn

¹¹²Sn (n, γ) ¹¹³Sn

¹¹³In (p, n) ¹¹³Sn

¹¹³In (d, 2n) ¹¹³Sn

Tabiiy qalayni reaktorda nurlantirish;

Indiyni protonlar yoki, deytronlar bilan nurlantirish

115 kun

−

0.26

Antifriktsion qotishmalarni o’rganish

Plutoniy

²³⁸Pu

²³⁷Np(n, γ) ²³⁸Pu

²³⁸NpŽ²³⁸Pu+

Neptuniyni neytronlar bilan uzoq vaqt davomida nurlantirish

86 yil

5.5

alfa-nurlanish

−

Izotopli termoelektrik generatorlar

Plutoniy

²³⁹Pu

²³⁸U(n, γ) ²³⁹U

²³⁹UŽ²³⁹Np+

²³⁹NpŽ²³⁹Pu+

Yoqilg’i sifatida tabiiy uran ishlatiladigan reaktorlarda ish jarayonida yig’ilib qoladi.

2.44∙10⁴ yil

5.15

alfa-nurlanish

0.38

Yadro yoqilg’isi;

Havoda statik elektr zaryadlarini yo’qotish uchun ionizatsiyalash

davomi

Element

nomi

Radioaktiv

izotop

belgisi

Izotopning olinish

reaksiyasi

Radioaktiv izotopning

olinish usuli

Yarim yemirilish

davri

Olinish energiyasining maksimal qiymati, MeV

Qo’llash sohasi

β

γ

Selen

⁷⁵Se

⁷⁴Se (n, γ) ⁷⁵Se

⁷⁵As (d, 2n) ⁷⁵Se

⁷⁵As (p, n) ⁷⁵Se

⁷³Ge (α, 2n) ⁷⁵Se

Tabiiy selenni reaktorda nurlantirish;

Mishyakni deytronlar yoki, protonlar bilan; Germaniyni alfa-zarralar bilan nurlantirish.

120 kun

−

0.40

Gamma defektoskopiya

Oltingugurt

³⁵S

³⁵Cl (n, p) ³⁵S

Xlor birikmalarili (KCl) nishonni  neytronlar  bilan nurlantirish.

87.9 kun

0.17

−

Suyuqlik qatlamlari qalinligini aniqlash; oziq ovqat mahsulotlarini quritishda namlikning harakatlanish jarayonini kuzatish; qotishmalardan tayyorlangan podshipniklarning yedirilishini nazorat qilish.

Strontsiy

⁹⁰Sr

−

Issiqlik ajratuvchi radioaktiv chiqindi moddalarning aralashmalaridan ajratib olinadi

27.7 yil

0.55

−

Qog’oz, polietilen, zarqog’oz

(folga) mahsulotlarining qalinligini aniqlash va nazorat qilish;

Havoni mahalliy ionizatsiyalash;

Ko’z kasalliklarini davolash;

Termoelektrik generatorlar.

Surma

¹²⁴Sb

¹²³Sb (n, γ) ¹²⁴Sb

Surmaning tabiiy birikmalarini reaktorda nurlantirish.

61 kun

2.31

2.01

Texnologik nazorat asboblarini tayyorlash;

Podshipniklar tayyorlanadigan metallar qotishmalari tradqiqotlari.

Talliy

²⁰⁴Tl

²⁰³Te (n, γ) ²⁰⁴Tl

Tabiiy Talliyni reaktroda nurlantirish

3.81 yil

0.76

−

zarqog’oz

(folga) mahsulotlarining qalinligini aniqlash va nazorat qilish;

Detallarning eskirishini tekshirish

Tritiy

³H (T)

⁶Li (n, α) ³H

⁹Be (d, 2α) ³H

Tarkibida Litiy tutgan nishonlarni reaktorda nurlantirish.

12.26 yil

0.019

−

Payvandlash choklarining kristall tuzilishlarini nazorat qilish;

Havoni ionizatsiyalash.

davomi

Element

nomi

Radioaktiv

izotop

belgisi

Izotopning olinish

reaksiyasi

Radioaktiv izotopning

olinish usuli

Yarim yemirilish

davri

Olinish energiyasining maksimal qiymati, MeV

Qo’llash sohasi

β

γ

Tuliy

¹⁷⁰Tm

¹⁶⁹Tm (n, γ) ¹⁷⁰Tm

Tabiiy Tuliyni reaktroda nurlantirish

130 kun

0.97

0.08

Gamma defektoskopiya;

Texnologik nazorat asboblari.

Uglerod

¹⁴C

¹⁴N (n, p) ¹⁴C

Azotning noorganik birikmalarini, masalan (Ca(NO₃)₂) , Be₃N₂ kabi, nishonlarni reaktorda nurlantirish.

5730 yil

0.16

−

Fotosintez va moddalar almashinuvi jarayonlarini tadqiq qilish;

Texnologik jarayonlarni nazorat asboblari

Fosfor

³²P

³¹P(n, γ)³²P

³²S(n, p) ³²P

Fosfor oksidi (V) ni reaktor nishonida nurlantirish

14 kun

1.71

−

O’simliklarning mineral o’g’itlardan iste’mol elementlarini o’zlashtirish jarayonlari va moddalar almashinuvining tadqiqotlari;

qon kasalliklarini davolash;

o’simliklarning ildiz tizimini kuzatish va tadqiq qilish.

Seziy

¹³⁴Cs

¹³³Cs (n, γ) ¹³⁴Cs

Seziyning tabiiy birikmalarini reaktorda nurlantirish;

2 yil

0.66

1.36

Gamma defektoskopiya;

¹³⁷Cs

−

Issiqlik ajratuvchi radioaktiv chiqindi moddalar aralashmalaridan ajratib olinadi

30 yil

1.18

0.66

Gamma defektoskopiya;

Termoelektrik generatorlar;

Gamm-nurlantirish uskunalarini o’rnatish.

Rux

⁶⁵Zn

⁶⁴Zn(n, γ) ⁶⁵Zn

⁶⁵Cu (d, 2n) ⁶⁵Zn

Izotopni reaktorda tabiiy ruxni nurlantirish yoki, tsiklotronda misni deytronlar bilan bombardimon qilish orqali olinadi

245 kun

0.33

1.12

Mashina detallari – tirsakli vallar, ichki yonuv dvigatellarining porshenlari va ho kazolarning eskirishi (yedirilishi) ni tadqiq qilish.