Xalqaro Birliklar Tizimi - SI ning paydo bo'lishi

XIX-asr oxiri va XX-asr boshida SGS, MTS, MKSA, MKKGS kabi bir necha xil birliklar tizimlari paydo bo'ldi. Shu tahlit, xalqaro miqiyosda qabul qilingan birliklar tizimlari ko‘payib ayni bir kattalikka tegishli qiymatni turli tizimlarda turlicha ifodalash, kattalikni o‘zini esa har xil ta'riflashga majbur bo‘linadigan vaziyat yuzaga keldi. Bundan tashqari amalda ko‘p qo‘llaniladigan lekin tizimlashmagan nostandart birliklar, hamda ko‘plab davlatlarda mahalliy ijtimoiy tuzumda uzoq asrlardan beri muqim o‘rnashib qolgan milliy birliklarning ham amaliy ahamiyati yuqoriligicha qolgan bo‘lib, bu holat hisoblashlarda, xalaqaro savdo munosabatlarida va ilmiy natijalarni ifodalashda bir qancha murakkabliklarni keltirib chiqarar edi. Xususan, biror birlikni bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tkazishda kattaliklar qiymatlarining oldiga o‘tkazish koefitsientlarini qo‘yish, bir qancha matematik amallarni qo‘shimcha bajarishga majbur bo‘linardi. Natijada, fizik kattaliklarning metrik tizimiga asoslangan yagona xalqaro tizimini ishlab chiqish va dunyo miqiyosida joriy etish, kun tartidagi dolzarb masalaga aylandi. Bu tizimga qo‘yiladigan asosiy talablarga binoan, qabul qilinishi lozim bo‘lgan yangi tizim, amaldagi barcha tarqoq xalqaro birliklar tizimlarining va tizimlashmagan nostandart birliklarning o‘rnini butunlay bosa olishi hamda, amaliy foydalanishga qulay bo‘lishi shart edi.

MTS tizimi

MKKGS ning asosiy birliklari kundalik turmushda birmuncha qulay bo‘lishiga qaramay u faqat mexanika sohasi uchungina tadbiq qilinar edi. Lekin XIX - XX asrlar chegarasida dunyo bo‘ylab avj olgan ulkan miqiyosdagi qurilishlar, osmono‘par binolar va inshootlar, xalqaro savdo va ishlab chiqarish hajmlarining keskin ortishi natijasida, yanada kattaroq o‘lchamlarda ish yuritishga to‘g‘ri kela boshladi. MTS tizimi aynan shu zaruriyat yuzasidan dunyoga keldi. MTS - Metr-Tonna-Soniya asosiga qurilgan tizim bo‘lib, anglaganingizdek, bunda massa birligi sifatida - tonna ko‘rsatilmoqda.

MTS tizimini hosilaviy birliklariga misol qilib, zichlik birligi - tonna/m3; kuch birligi - sten (sn); bosim birligi - peza (pz); va ish birligi - kilojoul (kj) ni keltirish mumkin.

Tonnaga asoslanganligi uchun bu tizimda 1 massasi tonna jismga yo‘nalish bo‘yicha 1 sm/soniya² tezlanish beradigan kuchga teng. bi birlikni sten deb atashdi. Sten SI da esa, tushunarliki, 1000 N gat eng bo‘ladi. MTS da quvvatni soniyasiga-sten metrlarda o‘lchashgan. Bu ham SI dagi 1 kilovattga to'g'ri keladi.

SGS tizimi. (mutloq tizim)

O‘lchov birliklarini xalqaro miqiyosda yagona tizimga keltirish g‘oyasi XIX asrda paydo bo‘ldi. Nemis olimi Karl Fridrix Gauss tomonidan ishlab chiqilgan va Santimetr - Gramm - Soniya birliklariga asoslangan SGS (asosiy birliklarning bosh harflaridan yig‘ma akronim) tizimi 1832-yilda xalqaro tizim sifatida fanga taklif etilgan edi. SGS tizimini "mutloq tizim" deb ham nomlashgan. 1881-yilda, o‘sha davr uchun yangi va istiqbolli soha hisoblangan elektr sohasi mutaxassislarining I Xalqaro kongresida SGS tizimi rasman qabul qilindi. SGSni joriy etishdan asosiy maqsad eng muhim elektrotexnik hisoblashlar uchun yagona va unifikatsiyalangan birliklarni xalqaro miqiyosda qabul qilish bo‘lgan.

SGS tizimi Britaniya elektrotexnika etalonlari qo‘mitasi tomonidan 1862-1870 yillarda ishlab chiqilgan. U hozirgi amaldagi SI tizimi tarkibiga to‘liq kirmaydi, lekin, fizika fani uchun professional tizim sifatida juda qulay va o‘zining turli ko‘rinishlari - SGSE, SGSM kabilar orqali ilm fanning turli sohalarida keng qo‘llanilgan.

Vaqt birligi - Soniya

Vaqt birligi – soniyani avvallari Quyosh sutkasining 1/86400 qismiga teng deb qabul qilinar edi. «Quyosh sutkasi»ning aniq ta’rifini astronomlar shakllantirishgan. Lekin, o‘lchashlarning ko‘rsatishicha, yerning aylanish jarayoni nodavriy o‘zgarishlar bilan kechishi tufayli, yuqoridagi ta’rif qoniqarli bo‘lmay qoldi. Vaqt birligini yanada aniq belgilash uchun 11 - O‘TXK (1960 yil, 9-rezolyutsiya, CR, 86) Xalqaro Astronomiya Ittifoqining 1900-chi tropik yilga asoslanib taklif qilgan ta’rifini qabul qildi. Biroq, tajribalar shuni ko‘rsatdiki, atom yoki molekulaning ikki energetik sathlararo o‘tishiga asoslangan Atom vaqti standarti yanada aniqroq va tushunarli amaliy keltirib chiqarilishi mumkin ekan. Fan va texnika uchun vaqtning o‘ta aniq ta’rifi zarurligini inobatga olib, 13 – O‘TXK (1967/68, 1-Rezolyutsiya, CR, 103 va Metrologia, 1968, 4, 43) soniyaning ta’rifini quyidagicha belgiladi:

Soniya – Seziy-133 atomining ikkita o‘ta nozik sathlari orasidagi bir-biriga o‘tishiga muvofiq keladigan yorug‘lik nurlanishining 9 192 631 770 davriga teng

 

Bundan kelib chiqadiki, Seziy-133 atomining standart holatdagi o‘ta nozik parchalanishi aniq 9 192 631 770 Gersga teng. v(hfs Cs)=9 192 631 770 Gers.

1997 yildagi O‘TXI yig‘ilishida quyidagi tasdiqlandi:

Ushbu ta’rif Seziy-133 atomining tinch holati va 0°K sharoit uchun.

Bu izoh, SI tizimiga ko‘ra, soniyaning ta’rifi,  Seziy-133 atomining tinch holati, ya’ni tashqi radiatsion ta’sirlarga uchramagan, hamda, mutlaq qora jism tomonidan qo‘zg‘atilmagan va  0° Kelvin termodinamik haroratdagi holatiga asoslanganligini ta’kidlash  maqsadida qo‘shib qo‘yildi. Shunga ko‘ra, Vaqt va Chastota konsultativ qo‘mitasining 1999 yildagi bayonotiga asosan, Chastotaga asoslangan barcha asosiy chastotaviy standartlar, tashqi radiatsiya ta’sirini inobatga olgan holda o‘zaro muofiqlashtiriladi

Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/

Tvitterda: @OrbitaUz

Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/

Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz