Elektr toki kuchi birligi - Amper

Tok kuchi va qarshilik uchun "Xalqaro birliklar" deb atalgan birliklar 1893-yilda Chikagoda o‘tkazilgan Xalqaro Elektr Kongressida tasdiqlangan va "Xalqaro amper" va "Xalqaro om" larning ta'riflari 1908-yildagi London kongressida qabul qilingan edi.

Garchi 8-O‘TXK da ham elektr sohasiga tegishli "Xalqaro birliklar" ning "Mutloq birliklar" bilan almashtirilishi yakdil ma'qullangan bo‘lsa hamki, bu faqat 9-O‘TXK (1948) da O‘TXI taklif etgan quyidagi ko‘rinishda qabul qilindi (1946, 2 -Rezolyutsiya; PV, 20, 129-137):

Amper - vakuumda bir-biridan 1 metr masofa uzoqlikda joylashgan cheksiz uzun va o‘ta kichik ko‘ndalang kesimga ega ikki parallel o‘tkazgichdan o‘tganda, o‘tkazgichning har 1 metr uzunligida 2·10^–7 Nyuton o‘zaro ta'sir kuchi hosil qiladigan o‘zgarmas tok kuchiga teng.

Bundan kelib chiqadiki, tarqalish muhitining magnit singdiruvchanligi nomi bilan ham ataladigan, magnit doimiysi - μ₀ ning qiymati μ₀=4π·10^–7 Genri taqsim metrga aniq teng. μ₀=4π·10^–7 H/m.

1946-yildagi asosiy matnda ko‘rsatilgan "MKS kuch birligi" so‘zi bu joyda 9-O‘TXQ tomonidan tasdiqlangan "nyuton" so‘zi bilan almashtirildi. (1948, 7-Rezolyutsiya; CR, 70).

Yorug‘lik kuchi birligi - Kandela

Turli mamlakatlarda, yorug'lik kuchining o‘lchov birligi sifatida, 1948 yilgacha sham yoki alanga yorug'ligiga asoslangan turli o‘lchov birliklaridan foydalanilgan. 1848 yilda uning o‘rniga, Plank radiatorining (qora jismning) platinaning qotish haroratidagi yorug‘ligiga asoslangan yangi birlik: "yangi /sham" joriy etildi. Bu ko‘rinishdagi o‘lchov birligi, Yoritish bo‘yicha Xalqaro Qo‘mita (CIE) va O‘TXQ tomonidan 1937 yildan avval tayyorlangan bo‘lib, u O‘TXQ ning 1946-yildagi qarori bilan e'lon qilingan edi. U, 1948 yildagi, 9- O‘TXK tomonidan qabul qilingan bo‘lib, bu konferensiyada, o‘lchov birligiga yangi xalqaro nom - kandela, va ramziy belgi cd kiritildi; 1967-yildagi 13-O‘TXK da (Rezolyutsiya 5, CR, 104 va Metrologia, 1968, 4, 43-44) bu ta'rifga tuzatish kiritilgan.

1979 yilda, Plank radiatorining yuqori haroratlarda amalda qo‘llashning qiyinligi sababidan va radiometriya sohasida paydo bo'lgan yangi imkoniyatlar, ya'ni optik nurlanish kuchining o‘lchash asosida, 16-O‘TXK

(1979 yil, Rezolyutsiya 3, CR, 100 va Metrologia, 1980,16, 56) kandelaning yangi ta'rifini qabul qildi:

Kandela - berilgan yo‘nalishda chastotasi 540·10¹² gerts bo'lgan monoxromatik nurlanish tarqatuvchi manbaning yorug'lik kuchiga teng, bu nurlanishning energetik yorug'lik kuchi, shu yo‘nalishda 1/683 Vatt taqsim steradianni tashkil qiladi.

Bundan kelib chiqadiki, chastotasi 540·10¹² gerts bo'lgan monoxromatik nurlanishning spektral lyuminessensiya effekti aniq 683 lyumen taqsim vattga teng. K = 683 lm/Vt = 683 cd·sr/Vt

Qanday qilib yer maydonini quduq bilan o‘lchash mumkin?

Bobil davlatining ko‘p sonli aholisining muayyan qismi dehqonchilik bilan, asosan boshoqli ekinlar yetishtirish bilan shug‘ullangan. Mamlakat joylashgan hududning issiq iqlimi, yer maydonlarining tez-tez sug‘orilishini talab qilgan. Bobil qo‘lyozmalarida, yer maydonlarining o‘lchamini ifodalovchi belgi ieroglif, quduqni ifodalovchi belgi ieroglif bilan bir xil bo'lgan, boshqacha aytganda, Bobilliklar dala maydonini ifodalash uchun ham, quduq so‘zini yozish uchun ham bitta ieroglifdan foydalanishgan. Bundan kelib chiqadiki, Bobil dehqonlari, bitta quduqdan chiqarilgan suv miqdori, qanday o‘lchamdagi dala maydonini sug‘orishga yetishini hisoblash orqali, ekin ekiladigan yerlarning maydonini belgilashgan. Masalan, "bir quduq yerga ekilgan arpa" kabi...

Yetti asosiy birliklarning ramziy belgilari.

�

Quyidagi jadvalda yettita asosiy kattaliklari va birlikning nomi va ularning har biri uchun, belgilanishlari keltirilgan.

(10- O�TXK (1954, Rezolyutsiya 6; CR, 80); 11- O�TXK (1960, Rezolyutsiya 12; CR, 87); 13- O�TXK (1967/68, Rezolyutsiya 3; CR, 104 va Metrologia, 1968, 4, 43); 14- O�TXK (1971, Rezolyutsiya 3; CR, 78 va Metrologia, 1972, 8, 36))

�

1]O�zbek tili lotin yozuvida SI asosiy birliklarining ramziy belgilanishlari ichida faqat kandelaning belgisi �kd�, xalqaro belgisi �cd� dan farq qiladi.