Stoks

Stoks – fizikada va asosan sanoatda qo‘llaniladigan kinematik qovushqoqlik birligidir. O‘zbekcha va xalqaro belgilanishi St (кирилл алифбосида Ст). Birlik nomi ingliz olimi ser Gabriel Jorj Stoks sharafiga qo‘yilgan. Stoks birligi amaldagi Xalqaro Birliklar Tizimi (SI) ga kirmaydi; u muomaladan chiqarilgan SGS tizimi birligidir. Xalqaro metrologiya qonunchiligi tashkiloti tavsiyasiga ko‘ra, stoks birligini milliy qoidalarga asosan, muayyan xos sohalarda qo‘llashga ruxsat etiladi.

Plimpton 322

«Plimpton 322» bu – qadimgi Bobil madaniyatiga taalluqli bo‘lgan sirli bir sopol bo‘lagining nomidir. Unda 4 ta qator va 15 ustundan iborat jadvalga o‘yib yozilgan sonlar aks ettirilgan. Uni ayrim matematiklar jahondagi eng mashhur va muhim artefaktlardan biri deb baholaydilar. Jadvalda a²+b²=c² shartga mos keladigan butun sonlar ketma-ketligi, ya’ni, Pifagor sonlarining ro‘yxati berilgan bo‘lib, tahlillarga ko‘ra, mazkur sopol bo‘lagi taxminan eramizdan avvalgi 1800-yillarga tegishli bo‘lishi mumkin ekan. Dastlabki uchta ustunda 3,4,5 singari Pifagor sonlari keltirilgan bo‘lib, to‘rtinchi ustun esa shunchaki satr raqamini ifodalaydi. Mazkur jadvalni qadimgi Bobilliklar nima maqsadda ishlatishgani ma’lum emas. Lekin, ba’zi tarixchilar, uning algebraik yoki trigonometrik masalalarni yechishda qo‘llanilgan tayyor yechimlar ro‘yxati sifatida ishlatilgan bo‘lsa kerak deb taxmin qilishadi.

Relikt nurlanish

Relikt nurlanish nurlanishning yana boshqacha bir nomlanishi – mikroto‘lqinli kosmik fon nurlanishi ham deyiladi. Ushbu nurlanishlar butun Koinotni to‘ldirib turadi. Relikt nurlanish bundan 13,7 milliard yil muqaddam sodir bo‘lgan va hozirgi biz bilgan Koinotning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lgan Ulkan portlashning o‘ta kuchsizlangan, sezilar-sezilmas aks-sadosi hisoblanadi. Koinot yaralgan dastlabki lahzada yuzaga kelgan favqulodda ulkan miqdordagi energiya tashuvchi gamma va rentgen nurlari diapazonidagi elektromagnit nurlanishlarni tashuvchi yuqori energiyali fotonlarning to‘lqin uzunligi vaqt o‘tishi bilan juda ham kattalashib ketdi va hozirga kelib, ushbu to‘lqinlar uzunligi past energiyali mikroto‘lqinlar diapazoniga o‘tib ketgan.

Kilogramm ta'rifi o‘zgardi.

Xo‘sh, innankeyinchi?

2019-yil 20-maydan e’tiboran SI tizimining yetti asosiy birliklaridan biri - kilogrammning qoidasi o‘zgardi. Aniqrog‘i, u murakkablashdi. Endilikda, kilogramm inson qo‘li bilan yasalgan qandaydir bir material obyektga bog‘liq emas. Aksincha, u ham, SI ning boshqa asosiy birliklari singari, fundamental tabiat qonunlari asosida qayta ta’riflandi. Yangi ta’rif aynan 20-maydan kuchga kirishi ham bejiz emas. Chunki, bu sana butunjahon metrologlar kuni sifatida nishonlanadi. Qarorni esa, O‘TXQ 2018-yilning noyabr oyida bo‘lib o‘tgan XXVI Bosh konferensiyasida qabul qilgan ekan.

Mariya Gaetana Anyezi

Mariya Gaetana Anyezining tarjimai-holi haqida gap ketganda, hashamat va nasl-nasab bilan bog‘liq jumlalarda birmuncha holi, oddiy shahar ayoli timsoli namoyon bo‘ladi. U Milanda tug‘ilib o‘sdi va butun umr o‘sha shaharning o‘zida yashab o‘tdi. Mariya Gaetana o‘ziga tinch, lekin juda kamtarona hayot kechirgan. Uning qalamiga mansub ajoyib ilmiy asarlar haqida bilmagan odam uchun, Mariya Gaetana Anyezi ham boshqa oddiy Milanlik uy bekalaridan biri sifatida nomi yodda ham qolmagan bo‘lardi balki. Lekin bu ayolning o‘tkir zehni va ajoyib matematik qobiliyati tufayli dunyoga kelgan asarlari, olima haqida asrlar osha bizgacha hikoya qilib kelmoqda.

Uzel

Uzel – asosan dengizchilikda, navigatsiya va qisman aviatsiyada qo‘llaniladigan tezlik birligi. O‘zbekcha belgilanishi uz, xalqaro belgilanishi esa ISO 80000-3:2006 standartiga ko‘ra kn tarzida yoziladi. (Shuningdek, IEEE va IKAO bo‘yicha ham mazkur belgilanish ma’qul ko‘rilgan). SI tizimiga kirmaydi.

Bir uzel tezlik bu bir soatda bir dengiz mili masofasini bosib o‘tilishiga teng. Ya’ni,

1 uz = 1852 m/soat. (0,51444... metr/soniya)

Tasviru-tasavvurga sig‘mas miqyos

Musavvir mo‘yqalami uning tasavvuriga kelgan aql bovar qilmas narsalarni ham qog‘ozga tushirishga qodir. Salvador Dali, Pablo Pikasso va ho kazo rassomlar esa nafaqat sof fantaziya va xayolot mahsulini, balki, g‘irt illiyuzion tasvirlarni ham chizib ko‘rsatishgani bilan san’at shinavandalarini lol qoldirishgan. (Xususan, menga ko‘pincha, Dali xuddi o‘z gallyustinatsiyalarini ham qog‘ozga tushiravergandek tuyuladi ).

Lekin, rassomning abstrakt xayoloti u yoqda tursin, ko‘z ongimizda, real voqe’likda bo‘lib turgan ayrim narsalar borki, ularni har qanday mohir rassom ham hech qachon qog‘ozda tasvirlab, ifodalay olmasligi aniq. Shunday narsalardan biri – Quyosh sistemasini barcha sayyoralari bilan birga, real miqyosga nisbatan proporsiyasining qog‘ozda tasvirlash masalasidir. Ishonavering, aynan shu masalani na eng kuchli rassom va na eng kuchli chizmachilik mutaxassisi uddalay olmaydi.

Osmiy sotiladi, arzonga!

Metallarning narx-navosi va kimyo fanidan xabardor bo‘lgan kishilar mazkur sarlavhani o‘qib hayron bo‘lishlari turgan gap. Chunki, osmiy metalli qimmatligi bo‘yicha eng oldingi o‘rinlarda turadi. Osmiyning nisbatan keng tarqalgan oddiy izotopining bir grammi taxminan oltin bahosi bilan teng yuradi. Lekin, osmiy-187 izotopi esa qimmatligi bo‘yicha hamma metallarni ortda qoldiradi va atiga bir grammi uchun 200 000 AQSH dollari talab qilinadi. Bundan ham qimmat turadigan yagona metall – kaliforniydir. Unda nega sarlavhada osmiy arzonga sotilishi gapirilyapti deysizmi? Qiziqib qolgan bo‘lsangiz, maqolani oxirigacha o‘qing.

Neon

Neon – kimyoviy elementlar davriy jadvalining ikkinchi davr, 18-guruh elementi. Formulasi Ne. Atom raqami 10.

Koinotda tarqalganligi bo‘yicha, vodorod, geliy, kislorod va uglerod elementlaridan keyingi, beshinchi o‘rinda turadi. Oddiy modda sifatidagi neon bir atomli, hidsiz va rangsiz gaz ko‘rinishida bo‘ladi.

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi.

Neonni 1898-yilda ingliz kimyogarlari Uilyam Ramzay va Moris Travers kashf qilishgan. Ular havo tarkibidan kislorod, azot va boshqa nisbatan og‘irroq elementlar chiqarib yuborilgandan keyingi qolgan moddalarni o‘rganish yo‘li bilan neonni ajratib olishgan. Element nomi yunon tilida «yangi» degan ma’noni bildiradigan so‘zdan olingan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu nomni, Uilyam Ramzayning 13 yoshli o‘smir o‘g‘li taklif qilgan emish.