Nobel-2016. Mukofot sohibi ro‘za tutishning organizmga foydasini ilmiy isbotlab bergan

2016-yil 3-oktyabr sanasida, ya'ni, dushanba kuni jahonning barcha ilm-fan xodimlari katta qiziqish bilan kutadigan Nobel haftaligi ochildi. an'anaga binoan, bu hafta davomida biz ilm-fanning tibbiyot va fiziologiya (3-oktyabrda), fizika (4-oktyabrda), hamda, kimyo (5-oktyabrda) yo‘nalishlarida eng muhim ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirganligi uchun ushbu nufuzli xalqaro ilmiy mukofotga loyiq ko‘rilgan olimlarning ism-shariflarini bilib olamiz.

Umuman olganda, bu yilgi Nobel mukofotining birinchi laureati allaqachon ma'lum. Dushanba kuni Nobel mukofoti hay'ati tibbiyot va fiziologiya sohasida Nobel-2016 mukofotiga loyiq ko‘rilgan olim ismini ma'lum qildi. Bu - 71 yoshli yapon olimi, Tokio Texnologiya Instituti professori, molekulyar biologiya yo‘nalishidagi jahonning eng ilg‘or mutaxassislaridan biri Yosinori Osumi bo‘ldi.

Yosinori Osumi 1945-yilning 9-fevral sanasida Yaponiyaning janubi-g‘arbidagi Fukuoka shahrida tug‘ilgan. 1974-yilda Tokio universitetida fan doktori unvoniga sazovor bo‘lgan. 1998-yildan buyon maxsus tadqiqot guruhiga rahbarlik qilib kelmoqda. 2009-yilda Tokio Texnologiya Institutining professori darajasini qo‘lga kiritgan.

Osumi ilm-fanda "autofagiya" deb nomlanadigan jarayonni, ya'ni, organizmda hujayralarning keraksiz komponentlarini (qismlarini) hujayradan chiqarib tashlash yoki yo‘q qilish mexanizmlarini o‘rganadi. 2016-yilning 3-oktyabr sanasida Nobel mukofoti hay'ati, tibbiyot va fiziologiya sohasidagi 2016-yilgi Nobel mukofotini aynan Osumiga berilishini e'lon qildi. Mukofot hay'ati rasmiy xabarida, olimga mukofot "autofagiya mexanizmini kashf etgani uchun" deb ta'riflangan. Hay'at e'lon qilgan press-relizda jumladan shunday deyiladi: "Osumining kashfiyoti hujayralarning qanday qilib o‘z-o‘zini qayta ishlashi mexanizmlarini tushunishda yangi paradigmalarni ochib berdi. Uning kashfiyoti bizga, ochlikka moslashish va infeksiyalarga javob qaytarishi singari organizmdagi ko‘plab fiziologik jarayonlar uchun autofagiyaning fundamental darajada muhim ekanini anglab yetishimizga olib keldi".

Autofagiya bu - organizm hujayralarida hosil bo‘lgan ortiqcha keraksiz qismlardan xalos bo‘lishi jarayoni bo‘lib, bunda organizmda hujayralarning keraksiz "chiqindi"ga aylangan qismlari qayta ishlanadi, yoki, utilizatsiya qilinadi. Ushbu jarayonning "autofagiya" deb nomlanishi yunoncha autos va fagos so‘zlaridan yasalgan bo‘lib, aynan tarjimasi "o‘z-o‘zini yemoq" degan ma'noni anglatadi. Bunda sut emizuvchilarda organizmda hujayraning lizosomasi uning qolgan qismlarini yo‘q qiladi.

Hujayralarning bunday g‘alati xossasi mavjudligini olimlar XX-asrning 60-yillarida kashf etishgan edi. Lekin, ushbu jarayonning ichki mexanizmlarini tushunib yetish uchun uzoq yillik ilmiy izlanishlar talab etildi. Yosinori Osumi 90-yillar boshida ushbu fenomenning mohiyatini o‘rganishga kirishgan. Osumi o‘z tadqiqotlari jarayonida shuningdek, autofagiya jarayonlarini boshqaruvchi maxsus genlarni ham kashf etgan edi. Uning kashfiyoti ham o‘sha, 90-yillar boshida amalga oshirilgan. Xususan, bu haqida uning 1992-yilda "Hujayra biologiyasi jurnali" (Journal of Cell Biology) da e'lon qilgan maqolasida keng yoritilgan edi. Olimning autofagiya mexanizmlarini ochib bergan ilmiy eng muhim maqolalari 1998 va 2000-yillarda "Nature" jurnallarida chop etilgan.

Mohiyatan autofagiya barcha tirik organizmlarga, shu jumladan odam tanasiga ham xos xususiyat. Ushbu muhim fiziologik jarayon tufayli hujayralar o‘zida yig‘ilib qolgan keraksiz qismlardan xalos bo‘ladi. Bu orqali esa, butun organizmning o‘zi keraksiz, ortiqcha chiqindi hujayralardan tozalanadi. Ona tabiat hujayralarni shunday ajoyib, nozik va g‘oyat muhim xususiyat bilan ta'minlab qo‘ygan bo‘lib, u organizmni ortiqcha yoki zararli to‘qimalardan tozalash vazifasini bajaradi. Faqat bu jarayon organizmda eng elementar miqyosda, hujayralarning o‘zida va eng qizig‘i - avtomatik ravishda boradi. Bunda hujayralar o‘z-o‘zini yeb bitirgach, organizm ularni maxsus chiqindi "xalta"lariga - autofagosomalarga solib, so‘ngra, bunday "chiqindi xaltalar"ni maxsus chiqindi idishlariga - lizosomalarga joylaydi. Lizosomalarda esa bu chiqindilar parchalanib, qayta ishlab yuboriladi. Ushbu qayta ishlash mahsulotlari, ta'bir joiz bo‘lsa, "ikkilamchi mahsulot" - hujayralar uchun ozuqa moddalari sifatida qayta yo‘naltiriladi. Ulardan organizm hujayralarni yangilash uchun qurilish materiallari sifatida foydalanadi.

Autofagiyaning organizmga ko‘rsatadigan xizmatining ahamiyati chindan ham beqiyos. Bu jarayon orqali organizm o‘zida yig‘ilib qolgan infeksiyalardan, turli zaharli moddalardan va toksinlardan xalos bo‘ladi.

Yosinori Osumi aniqlagan eng qiziq holatlardan biri - autofagiya organizmda eng faol ishlaydigan payti bu - odamning tanasi zo‘riqib ishlayotgan vaqti, masalan ochlik paytlari bo‘lar ekan. Ochlik paytida tashqi ozuqa moddalarga ega bo‘la olmayotgan hujayralar, o‘ziga zarur energiya miqdorini shunday ichki zaxiralar, ya'ni, autofagiya orqali qayta ishlab olingan ikkilamchi ozuqalar hisobiga to‘ldirib borar ekan. Bu jarayonda eng birinchi bo‘lib, kasallangan, zaharlangan va bakteriyalar bilan birikib qolgan hujayralar autofagiyaga uchrar ekan. Ya'ni, ochlik orqali odam organizmi birinchi o‘rinda o‘zidagi turli darajada zararlangan kasallangan keraksiz hujayralardan qutulib, ularni energiyaga aylantirib iste'mol qilib yuborar ekan. Boz ustiga, Osumining ilmiy kashfiyotini sinovdan o‘tkazgan boshqa mustaqil tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, autofagiya organizmni chiqitlardan tozalash orqali erta qarishni oldini olishga ham ulkan hissa qo‘shib, ustiga-ustak, yo‘q qilingan zararli hujayralar o‘rnini yangi yosh hujayralar bilan qoplash orqali, tananing yosharishiga ham xizmat qilar ekan.

Osumi aniqlagan yana bir muhim narsa shuki, organizmda autofagiyaning buzilishi, yoki to‘xtab qolishi natijasida, ko‘plab eng yomon kasalliklar, chunonchi, Parkinson kasalligi, saraton va diabetning rivojlanishiga sharoit yaratilar ekan. Ushbu juda muhim omilni inobatga olgan holda, dorishunos mutaxassislar hamda vrachlar, organizmda autofagiyani stimulyatsiya qilishga yo‘naltirilgan dori preparatlarini tayyorlash orqali mazkur dahshatli kasalliklarga chora topish mumkin deb hisoblamoqdalar. Umuman olganda, bu boradagi chuqur ilmiy izlanishlar allaqachon boshlab yuborilgan.

Shu ma'noda Nobel mukofoti sohibining mazkur kashfiyoti shuni tasdiqlamoqdaki, rejalashtirilgan ochlik organizmni haqiqatan ham turli chiqindilardan, toksinlardan va zaharlardan tozalash imkonini berar ekan. Ochlik, ya'ni, ro‘za orqali organizm haqiqatan ham tozalanib, turli kasalliklardan juda yaxshi profilaktikalanib olar ekan. Shu tariqa, mohiyatan ro‘zaning foydasini Yosinori Osumi ilmiy isbotlab bergan bo‘lsa, uni eng nufuzli ilmiy hay'at - Nobel mukofoti hay'ati rasman tasdiqladi. Ayon bo‘lmoqdaki, barcha samoviy dinlarda, jumladan, muqaddas dinimiz Islomda farz amal sifatida buyurilgan ro‘za tutishlik, avvalo odamning o‘z tanasi, salomatligi va uzoq yashashi uchun xizmat qiladigan o‘ta muhim jarayon - autofagiyaning o‘zginasi ekan.

Ma'lumot o‘rnida:

Nobel mukofoti mashhur shved kimyogar olimi Alfred Nobelning 1895-yilning 27-noyabrida yozib qoldirgan va uning o‘limidan so‘ng (1896-yil), aniqrog‘i 1897-yilning yanvarida rasman oshkor qilingan vasiyatiga ko‘ra, tibbiyot va fiziologiya, fizika, kimyo fanlari bo‘yicha eng muhim kashfiyotlarni amalga oshirgan olimlarga, hamda, dunyoda tinchlik o‘rnatishga katta hissa qo‘shgan kishilarga beriladigan ilmiy mukofotdir. Nobelning vasiyatiga ko‘ra, mukofot nomzodlarning millati, dini va qaysi madaniyatga mansubligidan qat'iy nazar, faqat va faqat ularning mehnatlarining natijasi uchun beriladi. Bu haqida u o‘z vasiyatida alohida ta'kidlab "Mukofotni topshirishda nomzodlarning millatiga e'tibor qaratilmasin" deb atayin urg‘u berib o‘tgan.

Vasiyatda Nobel shuningdek, olimlarga mukofot aynan shu yilda bajarilgan kashfiyot uchun berilishini nazarda tutgan. Lekin, keyinchalik mukofot hay'atining oldida shunday hayotiy haqiqatlar namoyon bo‘ldiki, vasiyatning ushbu bandini amalga oshirishda shoshilmaslik kerak ekan. Xususan, ilmiy kashfiyotlarga shoshmashosharlik bilan baho berish har doim ham to‘g‘ri natijaga olib kelmas ekan. Ya'ni, biror olim e'lon qilgan ilmiy kashfiyotni avval sinovdan o‘tkazib, tasdiqlab, uning haqiqat ekanini aniqlagachgina unga mukofot berish maqsadga muvofiq bo‘lib, bu ayniqsa, nazariy aniqlangan gipotetik kashfiyotlarni mukofotlashda muhim o‘rin tutadi. Chunki, tarixda, shoshqaloqlik bilan e'lon qilingan ilmiy kashfiyotlarning keyinchalik puch bo‘lib chiqqan holatlari ham ko‘p uchragan. Lekin bunday yondoshuvning salbiy taraflari ham mavjud. Masalan, ba'zi qariya olimlar, o‘z kashfiyotlarini sinovdan o‘tib, tasdiqlangunigacha o‘tadigan uzoq yillar mobaynida vafot etib ketishlari ham uchrab turadi. Bu esa, haqiqiy munosib asl nomzodlarni mukofotsiz o‘tib ketishlariga ham sabab bo‘ladi. Yosinorining esa omadi kelgan ekan. Uning kashfiyoti sinovdan o‘tib rasman tasdiqlangunicha salkam 25 yil kutishiga to‘g‘ri keldi. Hujjatlariga ko‘ra allaqachon 71 yoshni qoralagan bu olim, tashqi ko‘rinishidan hecham 71 ga kirgan odamga o‘xshamaydi. Kim biladi dersiz, balki u autofagiyani, ya'ni, ro‘zadorlikni foydasini o‘z tanasida sinab ko‘rib, shunday yoshamol yurgandir

Qo‘shimcha tarzda yana shularni ilova qilish mumkinki, avvalboshda, Nobelning vasiyatida matematika bo‘yicha ham mukofot topshirilishi o‘ylangan bo‘lgan. Lekin, u ikki xil talqin qilinadigan va bitta odamga bog‘liq bo‘lgan sabab tufayli, matematikani mukofot ro‘yxatidan chiqarib yuborgan. Aytishlaricha Shvetsiya fanlar akademiyasi a'zosi matematik Mittag-Leffler Stokgolm universitetni moliyalashtirish uchun Nobeldan juda ko‘p marta xayriya so‘rab, uni bezor qilgan ekan. Yana bir hikoyaga ko‘ra Nobel sevib qolgan vengr-rus matematik olimasi Sofya Kovalevskayaning uni rad etib, aynan yana o‘sha Mittag-Lefflerni tanlagani uchun alamzada bo‘lgan Nobel, matematika bo‘yicha mukofotni o‘z vasiyatidan chiqarib tashlagan degan taxminlar mavjud.

1969-yildan boshlab, Shvetsiya hukumati Nobel vasiyat qilganlarga qo‘shimcha ravishda iqtisodiyot sohasidagi ilmiy yutuqlar uchun ham Nobel nomi bilan mukofot berishni boshlagan.

an'anaga ko‘ra, mukofotlar o‘z egalariga dekabr oyining 10-sanasida, ya'ni, mukofot ta'sischisi Alfred Nobel vafot etgan sanada, Stokgolmda, Shvetsiya Qiroli tomonidan tantanali ravishda topshiriladi. Mukofot egasiga 10 million shved kroni (taxminan 1 million yevro atrofida) pul mukofoti, Nobel tasviri tushirilgan maxsus medal, hamda, diplom beriladi. Tantanali marosimda mukofot egasi o‘z ilmiy kashfiyoti haqida qisqa ilmiy ma'ruza ham o‘qib berishi an'anasi mavjud.

Manbalar:

1) Nobel mukofoti hay'ati press-relizi: http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2016/press.html

2) Yosinori Osumining 1992 yilda Autofagiya mexanizmi haqida e'lon qilgan maqolasi: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1400575?dopt=Abstract

Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Feysbukda:https://www.facebook.com/Orbita.Uz/

Tvitterda:@OrbitaUz

Google+ :https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/

Telegramdagi kanalimiz:https://telegram.me/OrbitaUz