Litosfera
Yerning ichki tuzilishi
Yer nazariy - farzaiy jihatdan uch asosiy qismga bo'lib o'rganiladi: Qobiq, Mantiya va Yadro.
Yer qobig'i qalinligi, okean chuqurliklariga nisbatan, 5-10 kilometr, tekisliklarda esa, 35 - 45 km, tog'li hududlardan esa 70 kilometr va undan yuqori masofada o'zgaradi. Umuman olganda esa, yer qobig'ini o'rtacha 33 kilometr qalinlikdagi bir jinsli qatlam sifatida, shartli ravishda tasavvur qilinadi. Qobiqdagi tog' jinslari harorati o'rtacha har 33 metrda 1 °C ga ko'tariladi.
Qobiq qatlamida bir birini almashtirib takrorlanuvchi (qum, tuproq, gil, ohaktosh kabi) cho'kindi jinslar qavati hamda, granit va bazaltdan iborat magmatik qavatlar mavjud. Cho'kindi jinslar asosan organik moddalarning yig'indisidan iborat bo'lib, ularning ko'pchiligi foydali qazilmalar sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Cho'kindi jinslar qavatidan keyin granit qatlami mavjud bo'lib, u yer qobig'ida magmaning yuqori bosim va haroratda otilib chiqishi va sovub, qattiq holatga o'tishi tufayli vujudga kelgan. Granitdan keyin bazalt qatlami mavjud bo'lib, u granitdan ko'ra og'irriq va unda temir, kaltsiy va magniy moddalari ko'proq.
Qobiqdan keyin, 33-29000 kilometr chuqurlik intervallarida Mantiya joylashgan. Mantiya Temir, Magniy va Qo'rg'oshindan ekanligi va o'rtacha harorati 2000 °C atrofidaligi taxmin qilinadi. Yer qobig'i va mantiyasining yuqori qismi o'zaro birgalikda yer litosferasini tashkil qiladi. Litosfera bir necha ulkan litosferik plitalardan iborat bo'lib ular doimo bir biriga nisbatan harakatda bo'ladi. Aynan shu litosferik plitalar chegaralari bo'ylab zilzilalarning nisbatan ko'p o'choqlari paydo bo'ladi. Mantiya va qobiq chegarasi - "Moxrovich yuzasi" deb ataladi va unda seyesmik to'lqinlar tarqalish tezligi keskin sakrashlar bilan kuchayadi. Materiklardan 120-150 km, okeanlardan esa 60 - 400 km chuqurlikda "Atenosfera" deb nomlanuvchi qatlam joylashgan bo'lib, bu qatlamdagi moddalar erish haroratiga yaqin va juda ham past qovushqoqlik xususiyatida ekanligini, va bu qatlam o'zidan yuqorida joylashgan litosfera qatlamlarini o'z sirti bo'ylab sirpangan singari harakatga keltirishini soha mutaxassislari taxmin qiladilar.
Yerning markaziy qismini esa, 29000-6371 kilometrlik qatlamda yer Yadrosi joylashgan. Yadro ham o'z navbatida ikki qismdan iborat deb taxmin qilinadi: Birinchi, tashqi qismi 2900 - 5000 kilometr qalinlikda bo'lib, uning suyuq holda, ya'ni, erigan temir va uning aralashmaliridan iborat ekanligi, va ikkinchi - ichki yadro 5000 - 6731 kilometr qatlamda bo'lib, qattiq qatlam deb faraz qilinadi. Yer yadrosining tuzilishi va fizik xususiyatlari hali to'liq o'rganib chiqilmagan.
Yerning turli chuqurlik intervallaridagi zichligi.
Yerning zichligi, uning turli chuqurliklarida o'zgaruvchan bo'lib, qobiq va mantiya, mantiya va yadro chegaralarida birdaniga, keskin o'zgaradi. Jadvalda yerning ichki qatlamlari zichliklarining taxminiy qiymatlari keltirilgan.
Qatlam |
Chuqurlik intervallari, km |
Zichlik intervallari, kg/m3 |
Yer qobig'i |
0 - 33 |
2700 - 3000 |
Mantiya |
33- 2900 |
3300 - 5600 |
Tashqi yadro |
2900 - 5000 |
10600 - 11500 |
Ichki yadro |
5000 - 6371 |
11500 - 12500 |
Yerning ichki qatlamlarida erkin tushish tezlanishi.
Chuqurlik, km |
Erkin tushush tezlanishi, metr/soniya |
Chuqurlik, km |
Erkin tushush tezlanishi, metr/soniya |
Chuqurlik, km |
Erkin tushush tezlanishi, metr/soniya |
0 |
9.81 |
800 |
9.84 |
3500 |
9.15 |
10 |
9.82 |
1000 |
9.90 |
4000 |
8.02 |
33 |
9.83 |
1500 |
9.85 |
4500 |
6.90 |
100 |
9.86 |
2000 |
9.86 |
5000 |
6.00 |
200 |
9.89 |
2500 |
10.05 |
5500 |
4.10 |
300 |
9.92 |
2900 |
10.40 |
6000 |
1.70 |
400 |
9.94 |
3000 |
10.20 |
6371 |
0 |
600 |
9.95 |
|
Yerning turli chuqurliklaridagi bosim.
Chuqurlik, km |
Bosim |
Chuqurlik, km |
Bosim |
||
GPa |
106 kgk/sm2 |
GPa |
106 kgk/sm2 |
||
0 |
0 |
0 |
2900 |
136 |
1.36 |
10 |
0. |
0.003 |
3000 |
140 |
1.4 |
33 |
0.9 |
0.009 |
4500 |
280 |
2.8 |
100 |
3 |
0.03 |
5000 |
320 |
3.2 |
600 |
20 |
0.2 |
5500 |
350 |
3.5 |
1000 |
40 |
0.4 |
6000 |
360 |
3.6 |
2000 |
90 |
0.9 |
6371 |
370 |
3.7 |
Yerning ichki qatlamlaridagi harorat.
Yer ichidagi harorat qanday marom va qonuniyatla bo'yicha taqsimlanishi hali fanga to'liq ma'lum emas. Shu sababli, jadvaldagi ma'lumotlar, ilmiy farazlar asosidagi taxminiy qiymatlar bo'lib, Yerning yuza qatlamlari uchun ma'lumotlar aniqroq hisoblanadi. Yuza qatlamlar uchun harorat gradienti, ya'ni, chuqurlik ortishi bilan haroratning ko'tarilishini ifodalovchi kattalik, 20 K/km (yoki, 20 °C/km) ga teng.
Chuqurlik, km |
Harorat, K |
Chuqurlik, km |
Harorat, K |
Chuqurlik, km |
Harorat, K |
0 |
287 |
800 |
2800 |
3500 |
5000 |
10 |
460 |
1000 |
3000 |
4000 |
5500 |
33 |
700 |
1500 |
3500 |
4500 |
5800 |
100 |
1200 |
2000 |
3800 |
5000 |
6000 |
200 |
1700 |
2500 |
4100 |
5500 |
6200 |
300 |
2000 |
2900 |
4300 |
6000 |
6300 |
400 |
2200 |
3000 |
4500 |
6371 |
6400 |
600 |
2500 |
|
Yer qobig'ida kimyoviy elementlarning tarqalishi.
Kimyoviy element |
% |
Kimyoviy element |
% |
Kislorod |
49.5 |
Xrom |
0.02 |
Kremniy |
25.3 |
Vanadiy |
0.015 |
Alyuminiy |
7.5 |
Azot |
0.01 |
Temir |
5.08 |
Mis |
0.01 |
Kaltsiy |
3.39 |
Nikel |
0.008 |
Natriy |
2.63 |
Rux |
0.005 |
Kaliy |
2.40 |
Qalay |
0.004 |
Magniy |
1.93 |
Kobalt |
0.003 |
Vodorod |
0.97 |
Qo'rg'oshin |
0.0016 |
Titan |
0.62 |
Mishyak |
0.0005 |
Uglerod |
0.1 |
Bor |
0.0003 |
Marganets |
0.09 |
Uran |
0.0003 |
Fosfor |
0.08 |
Brom |
0.00016 |
Ftor |
0.065 |
Yod |
0.00003 |
Oltingugurt |
0.05 |
Kumush |
0.00001 |
Bariy |
0.05 |
Simob |
0.000007 |
Xlor |
0.045 |
Oltin |
0.0000005 |
Stronsiy |
0.04 |
Platina |
0.0000005 |
Rubidiy |
0.031 |
Radiy |
0.0000000001 |
Sirkoniy |
0.02 |
|
izni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/
Tvitterda: @OrbitaUz
Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/
Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz
< avvаlgi | kеyingi > |
---|