«Buyuk gersogning faylasufi va birinchi matematigi». Shunday qilib, bir yil ham utmay Galileyning ajoyib astronomik kashfiyotlari tan olindi. Rim kasaba yig‘ini xulosasi Galileyga qarshi qo‘yilgan aybni to‘xtatadi deb o‘ylamaslik lozim. Yangi sayyoralar mavjudligini tan olmaydigan kishilar topilar edi. Kuzatish trubasiga ham shubha saqlanib qolgan edi. Shubha uchun keltirilgan dalil (hozirgi nuqtai nazardan) juda ham keraksiz edi. Qandaydir Sitsitsiping fikrlash ketma-ketligi quyidagicha: kuzatish trubasi ko‘zoynakka o‘xshaydi, ko‘zoynak qari va yosh uchun bir xilda to‘g‘ri kelmaydi, agar yosh ham, qari ham Galiley trubasida sayyorani ko‘rsa, bu ko‘zning aldanishi. Masalan, Pizalik Libri kuzatish trubasiga qarashni rad etgan. Uning vafotidan so‘ng Galiley: «men umid qilamanki, u osmonga jo‘nayotib, nihoyat, yerda turib ko‘rishni xohlamagan mening yo‘ldoshlarimni ko‘rar»,— degan edi. Galileyning ko‘pgina muxoliflari uning fikrlari diniy kitoblardagi yozuvlarga qarshi deb, inkvizatsiyaga xabar berish ayniqsa yaxshi natija berishini bilishar edi.
Agar bevosita kuzatish mumkin bo‘lgan hodisalar bilan shunday ahvol bo‘lsa, Kopernik sistemasi foydasiga aytgan fikrlari uchun Galileyni qanday xavf bosib kelayotgan ekan! Galiley «Yulduzlar axboroti»da «Olam tuzilishi»ni yozishni va’da berdi. Unda «olti yuzta isbot va falasafiy fikr yuritish» bilan «Yerning harakatlanishini va uning nuri Oynikidan ortiq ekanini» tasdiqlayman dedi. Rimdagi ayg‘oqchilar bu fikrlar hozir «boshliq shaxslar» tomonidan qo‘llab-quvvatlanmasligini ochiq ko‘rsatdi. Galiley o‘z xohishidan voz kechmaydi, ammo qamalni uzoq vaqtga qoldirdi. Galiley Kopernikni tan olish faqat ilmiy masala emasligini, birinchi navbatda kuchlilar tomonini ishontirish lozimligini, bu esa uning butun kuchini talab etishini, uni ilmiy mashg‘ulotlardan bevosita chetlatishini yaxshi bilardi. Galiley qabul qilgan qarorni haqligi ko‘pgina olimlar uchun Shubhali edi. Bu masala bo‘yicha Eynshteynning fikri ma’lum: «Galileyga kelganimizda, men uni boshqacha tasavvur qilar edim. U haqiqatni hammadan ham ko‘proq qizg‘inroq yoqlayotganligiga shubha qilmaslik kerak. Ammo yetuk kishining o‘zi topgan haqiqatlarini mayda maqsadlarda o‘ralashib yurgan olomonning yuzaki fikri bilan aralashtirishiga ishonish qiyin. Nahotki, Shunday masala uning hayotining oxirgi yillarini qurbon qilishiga arzgulik edi... U hech qanday ehtiyojsiz, ruhoniylar va siyosatdonlar bilan o‘chakishish uchun Rimga jo‘naydi. Bu manzara, qari Galileyning ichki erkinligi haqidagi mening tasavvurimga javob bermaydi. Masalan, nisbiylik nazariyasini himoya qilish uchun shu kabi tadbir ko‘rishni tasavvur ham qila olmayman. Men haqiqat mendan kuchliroq deb o‘ylar edim va Rosinatani egarlab haqiqatni qilich bilan don Kixotchasiga himoya qilish menga kulgili ko‘rinar edi...». Galiley boshqa fikrda edi, lekin u fanda Don Kixotni kam eslatadi. U «ruhoniylar va siyosatdonlar» bilan o‘chakishmadi, balki buyuk san’at bilan ularni o‘z tomoniga og‘dirib oldi.
Eynshteynning yuqorida keltirilgan fikrlarini birinchi marta Yer harakatlanadi, quyosh esa harakatlanmaydi deb faraz qilgan pifagorchilar fikri bilan taqqoslash qiziq: «Bunda o‘zimizga yagona qoniqish topib, o‘z-o‘zimiz uchun biror narsa bilishga harakat qilamiz, olomon ko‘z o‘ngida ko‘tarilish ishtiyoqi va umidini, yoki kitobchi-faylasuflarning ma’qullashini bir tomonga qo‘yamiz».
Eng avvalo an’anaga ko‘ra olamning tuzilishi masalasini matematik muhokama qila olmas edi. Matematiklarning vazifasi yoritqichlarni kuzatish, jadvallar tuzish, jadvallardan goroskop (tole’ni avvaldan aytib beruvchi asbob)dan foydalanishdan iborat edi. Galileyning (Kepler kabi) goroskop yasashga toqati yo‘q edi, ammo ba’zan u bilan shug‘ullanishga to‘g‘ri kelardi. U Florensiyaga ko‘chishni kutayotganida gersog xotinining qistoviga ko‘ra be’tob bo‘lib qolgan gersog Ferdinand (hozirgi gersogning otasi) ning goroskopini tuzdi. Goroskop voqealarning muvaffaqiyatli rivojlanishini va’da qilardi, gersog xursand bo‘ldi, Galileyning kuyovi o‘zi xohlagan amalni oldi, bir necha kundan so‘ng esa gersog vafot etdi... Olamning tuzilishi haqida muhokama yuritish uchun hech bo‘lmaganda faylasuf bo‘lmoq lozim (axir, ularning maoshi ham matematiklarnikidan yuqori). Agar diniy yozuv aralashgan bo‘lsa, albatta dindor bo‘lmoq kerak. Galiley dindor bo‘la olmaydi, faylasuf bo‘lishga urinib ko‘rishi mumkin.
Florensiyaga ko‘chib kelgach Galiley bo‘lajak vazifasining nomi haqida uzoq munozara olib bordi; u atalishda faylasuf so‘zi qatnashishini xohlar edi, chunki u «falsafani matematikani o‘rgangan oylaridan ko‘proq yil o‘qigan» edi. Axiyri Toskaniya buyuk gersogining «faylasufi va birinchi matematigi (birinchi matematigi, ammo birinchi faylasufi emas!)»,— degan nomga kelishishdi.
U Florensiyadagi hayotini Piza universitetining konservativ faylasuflari, Aristotelning izdoshlari bilan munozaradan boshladi, ular haqiqatni, ularning o‘z so‘zlari bilan aytganda, dunyodan ham, tabiatdan ham izlash kerak emas, balki matnlarni taqqoslashdan izlash lozim» deb hisoblashishar edi. Galiley birinchi muvaffaqiyatdan mamnun: «Marhamatli, Kepler, Pizada buyuk gersogning ishtirokida o‘sha yerdagi universitetning birinchi faylasufi menga qarshi chiqib, mantiqiy dalillar zo‘rma-zo‘rakiligida, avraydigan sexlar bilan yangi sayyorlarni osmondan uzib olib, yo‘qotishini eshitsang qanday turar eding!» Uning munozaralari faqat astronomiyaga tegishli emas edi. 1612-yili uning gidrostatikaga bag‘ishlangan, Aristotel tarafdorlari uchun ancha yoqimsiz «Suvda suzuvchi jismlar haqida muhokamalar» nomli asari nashr etildi. Bir yildan so‘ng yana o‘shalarga qaratib yozilgan «Quyosh dog‘lari haqida xat» bosilib chiqdi, «qo‘rqamanki, bu yangilik, soxta faylasuflar uchun qayg‘uli tovush yoki o‘limga mahkum etilish bo‘lib eshitilmasa..., ishonamanki, Oyning tog‘simon ekanligi shavqli-zavqlilar uchun quyoshning xuddi o‘zida hosil bo‘luvchi bulutlar bug‘lar, doim vujudga keluvchi, harakatlanuvchi va yo‘qoluvchi tutunlar kabi azoblarga qaraganda hazillashib qitiqlagandek bo‘ladi» (Cheziga xat.) U shavqli-zavqlilar deb Aristotel ta’limotining tarafdorlarini ataydi. Ehtimol, Galiley g‘alabani oldinroq nishonlayotgandir...
Galiley ko‘proq haqiqiy fandan yiroq kishilar bilan munozaraga tortila boshlaydi. Ba’zan uni ishonchsizlik qiynaydi; «Go‘yoki qilingan ishlar uchun aytilmagan yuz o‘girish bilan Shu kungacha etib keldim, kuchim va vaqtimni qanchalik bekorga sarflaganimni tushundim». Kurash keskinlashdi. Galileyga qarshi radikal choralarni taklif etgan Dominikanlik Kachchinining cherkovdagi xitoblari qaratilgan edi; «Matematiklar barcha katolik davlatlardan quvg‘in qilinishlari lozim!» Galiley o‘sha vaqtda diniy muammolarni muhokama qilishga kirishadi. 1614-yili Kastelliga yozilgan xatlar ro‘yxati tarqatiladi, undan ushbu so‘zlarni topish mumkin: «Gap tabiatning bizning sezgilarimiz orqali bevosita qabul qilinadigan yoki ular rad etib bo‘lmaydigan isbotlar yordamida xulosa chiqariladigan hodisalar haqida borar ekan, yozilganlar matni bizni hech Shubhaga solmasligi kerak, chunki birorta ham yozuvning kuchi tabiatning har qanday hodisasi ega bo‘lgan majbur etuvchi kuchga ega emas». Ehtimol, mana shu xat pastor Lorinining inkvizitsiyaga xabar berishi uchun sabab bo‘lgandir. Ammo, Galiley ancha puxtalik bilan ish ko‘rganligi ma’lum bo‘ldi. Kishi jig‘iga teguvchi kvalifikatorlar xatdan faqat «uchta nojo‘ya o‘rin» topishdi, bunda ulardan ikkitasi asl nusxada yo‘q edi (inkvizitsiya xatning asl nusxasini ola olmadi),
1615-yilning fevralida Neapolda «Karmelitlar ordeni» a’zosi Foskarinining kitobi chiqdi, unda Kopernik tizimi orden generaliga xat shaklida ifoda etiladi. Bellarmino bundan Foskariniga yozgan xatida muammoga o‘zining munosabatini bayon etishda foydalanadi: «...Janoblar va janob Galileo mutlaqo aniq gapirmay, faraz bilan gapirishga qanoatlanib, juda aqlli ish tutadi, men hamma vaqt Kopernik ham shunday degan deb o‘ylar edim. Chunki agar Yerning harakatlanishi, Quyoshning harakatlanmasligi haqida faraz qilinsa, hodisa qabul qilingan ekssentr va episikllarga ko‘ra yaxshiroq namoyon bo‘ladi, bu bilan juda yaxshi gapirilgan bo‘linadi, hamda hech qanday xavf-xatar tug‘dirilmaydi. Matematik uchun bu butunlay yetarli. Lekin, Quyosh haqiqatan ham olamning markazi va fa- qat o‘z o‘qi atrofida aylanadi, degan tasdiqni istash...— faqat barcha faylasuflar va sxolast-dinshunoslarni jahlini chiqarishi bilangina xavfli bo‘lmay, balki diniy yozuvlarni yolg‘on deb, butun diniy aqidalarga zarar keltirilishini bildirar edi». Inkvizitsiya boshlig‘iga qoyil qolish lozim, u o‘z fikrini juda aniq bayon etadi.
1615-yilning dekabrida Galiley yana Rimda bo‘ldi. Ehtimol, u o‘zi ustida olib borilayotgan tergov ishning borishiga ta’sir etmoqchi bo‘lgandir, u cherkov Kopernik sistemasi haqidagi fikrini o‘zgartirishiga hali ham umid qilar edi...
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
