Orbita . U Z

 

 

«Yulduzlar axboroti». Tezda Galiley 20 marta kattalashtiradigan trubaga ega bo‘ldi. So‘ngra u «yerdagi ishlarni qoldirib, osmondagi ishlarga murojaat etdi». 1609- yilning  oxirida  Galiley truba orqali  Oyni ko‘radi  va «Oyning sirti notekis va silliq ham emas, bir to‘da faylasuflar  fikr qilganidek, to‘liq  sferik  ham emas, aksincha  notekis   g‘adir-budur, Yer  sirti  kabi  chuqurliklar  va  balandliklar bilan qoplanganligini» aniqladi. Bundan tashqari, Galiley Oyning Quyosh bilan yoritilmagan qismining kulrang ekaniga e’tibor berdi. Bu rangni «Yerdan akslangan» rang deb hisobladi. Keyinroq osmon jismlarini o‘sha davrda teleskop orqali Angliyalik Harriot va uning o‘quvchisi Louyerlar kuzata boshlaganliklari ma’lum bo‘ldi (ularning kuzatishlari zamondoshlariga ma’lum emas edi). Louyer o‘qituvchisiga Oy uning oshpazi oldingi haftada pishirgan murabboli pirogga o‘xshaydi deb yozadi, Oydagi kulrang haqida Leonardo da Vinchi va Keplerning o‘qituvchisi  Mestlinlar ham gapirishgan edi.

So‘ngra  Galileyning  ko‘z  o‘ngida  Somon  yo‘li  alohida Yulduzlarga ajraldi: «... necha asrlardan buyon faylasuflarni qiynab kelgan barcha tortishuvlar ko‘rgazmalilik  va  ochiq-oydinlik  tufayli  o‘z-o‘zidan  hal bo‘ldi... Somon yo‘li to‘da-to‘da bo‘lib joylashgan cheksiz ko‘p Yulduzlar to‘dalarining  yig‘indisidan boshqa narsa emas...».

Nihoyat, 7-yanvar 1610-yili Galiley teleskopini Yupiter tomonga yo‘naltirdi. U Yupiter yaqinida uchta Yulduz ko‘rdi. U «harakatsiz» Yulduzlar ko‘rayotganiga shubhalanmas edi, ammo uning nazarini boshqa narsasi o‘ziga jalb etdi. Keyingi kechada «noma’lum taqdir yetaklayotgan» Galiley Yupiterni yana kuzatdi. U afsuslanmaslik uchun barcha asosga ega edi! U yana tanish Yulduzlarni ko‘rdi, ammo... ularning  Yupiterga nisbatan holatlari o‘zgargan edi: kecha ular Yupiterning to‘g‘ri tomonida bo‘lsa, bugun ular Yupiterning bir tomonida edi. hozircha Yulduzlarni  harakatsiz  deb  hisoblash,  ular holati o‘zgarishini Yupiterning  harakati  tufayli deb  hisoblash mumkin edi. 9 yanvarda  «osmon hamma tomondan bulut bilan qoplangan edi». 10 va 11  yanvarda  Galiley  uchta Yulduzdan  faqat ikkitasini topdi, 13 yanvarda esa aksincha, to‘rtinchi Yulduz ham paydo bo‘ldi.

Yangi  fikr  tug‘iladi: u ko‘rgan Yulduzlar Yupiterga nisbatan harakatlanadi, bu uning yo‘ldoshlari—oylari—ularning yo‘qolib qolishini ularning tutilishi bilan tushuntirish  lozim.  Oyning oxiriga borib Galiley o‘shanday ekaniga —«jumboqni sezishdan  shodlanish hissiyotiga o‘tish» bilan ishonch hosil qildi. U  Florensiya vaziri Vintega: «hamma ajoyibotlardan ham ko‘ra eng kattasi men to‘rtta yangi sayyora kashf etdim, ularning xos harakatlarini kuzatdim, bu harakatlardagi bir-biriga va boshqa Yulduzlarga nisbatan farqlarini topdim. Bu yangi sayyoralar boshqa katta Yulduz atrofida Venera va Merkuriy, ehtimol boshqa ma’lum sayyoralar Quyosh  atrofida harakatlanishi kabi harakatlanadi». Galiley o‘z kashfiyotiga qanday ma’noda qaraganligiga shubha yo‘q, ammo u «boshqa ma’lum sayyoralarga»  nisbatan  juda ehtiyotkor ifoda ishlatadi. 2 - martga  qadar Galiley har  bir  bulutsiz  tundan  foydalanib Yupiterning yo‘ldoshlarini kuzatadi. 12  martda  esa  uning mashhur «Florensiya patritsiyi Paduainya gimnaziyasining Davlat  matematigi  Galileo  Galiley tomonidan tavsiya qilinayotgan, yaqinda u kashf  etgan kuzatish trubasi orqali  Oy  sirtida, Somon yo‘lida, tumanli  Yulduzlarda, eng avvalo, Yupiter atrofida to‘g‘ri masofada, to‘g‘ri davr bilan va juda ham tez aylanayotgan to‘rtta sayyorada kuzatilgan, har bir kishi, ayniqsa, faylasuflar va astronomlar qarashi lozim bo‘lgan buyuk va juda ham ajoyib ko‘rinishni tasvirlovchi Yulduzlar axboroti» bosilib chiqdi.

So‘ngra  bu  aytilganlarning hammasiga hayotiy maishiy masalalar  aralashdi.  Maoshi bir  yildan  so‘ng  oshar  ekan, bundan tashqari  Galileyni  dars  o‘ziga  torta boshladi. U  Florensiyaga  ketishni o‘ylay boshladi. Gersog Ferdinand Medichi vafot etib, taxtga Galileyning sobiq o‘quvchisi Kozimo II o‘tirgan edi. Ko‘pgina  muammolarni  hal  etishda,  ayniqsa  Kopernik sistemasini himoya qilishda gersogning homiyligi  yarab qolar. Bu Galileyning asosiy ishi bo‘lishiga shubha yo‘q.  Ko‘chishi  mumkinligi  haqida  Vintega  yozgan  xatida  shunday deydi: «Men oxiriga  yetkazishim  lozim bo‘lgan asarlar eng avvalo, «Olam tuzilishi»  haqidagi ikki jildlik, falsafa, astronomiya, geometriyani to‘ldirish haqidagi  fikrlardir».

Hozircha Galiley Vinte orqali Yupiterning yo‘ldoshlarini Kozimo Medichi sharafiga Kosmeyli yoki Medichi Yulduzlari deb atashni taklif qiladi. Ikkinchi variant qabul qilinadi. Yo‘ldoshlar  soni  juda mos tushadi, chunki  Kozimoning uchta aka-ukasi bor edi. «Yulduzlar axboroti» Kozimo Medichiga bag‘ishlanadi: «Men kashf  etgan  yangi  Yulduzlarni  Medichilar avlodi nomi bilan atab, men ilgari  Yulduzlar olamiga ko‘tarilish xudolar va zabt etuvchilarni mashhur etishga xizmat etgan bo‘lsa, hozir esa aksincha Medichilarning buyuk nomi bu Yulduzlar haqida  o‘lmas esdaliklar qoldirishini tan olaman» - deb yozadi Galiley bu haqida. So‘ngra to‘rtala yo‘ldosh ham xususiy nomlar (Io, Yevropa, Ganimed, Kallisto)ni oldi. Ularni Yupiterning keyinroq kashf etilgan yo‘ldoshlaridan farq etish uchun Galiley yo‘ldoshlari deb ataladi.

Pasxa ta’tilida Galiley Florensiyaga jo‘nadi. U Gersog «o‘z» Yulduzlarini ko‘rishi  uchun o‘zi bilan truba ham oldi. Galiley izzat va ehtiromda, uning sharafiga  Medichi  Yulduzlari tushirilgan medal  zarb etilishi kerak,  ko‘chib  kelishi shartlari haqida xomaki kelishiladi, faqat Galiley vazifasining nomi aniqlanadi. Shohga osmonda o‘z nomini abadiylashtirish yoqimli, birorta ham shox mana shunday  deb  Maqtana  olmaydi. 14 mayda  Galiley   Fransiyadan  20 aprelda yozilgan xat oladi.  Xatda  Galileydan  tezroq hazrati  oliylarining nomi beriladigan birorta osmon jismi «kashf» etilish so‘raladi. Gap Genrix IV haqida bormoqda. Yulduzni «Genrixning nomiga Burbon qo‘shmasdan atash» lozimligi aniqlashtiriladi. Xat muallifi Galileyni bekorga shoshiltirmagan ekan, xat yetib kelguncha «baxt yo‘ldosh bo‘lgan shoh» o‘ldiriladi. Keyinchalik Galiley Florensiyaga  Medichilar uyi juda yaxshi holatda ekanini, Marsning ham, Saturnning  ham  yo‘ldoshlari  yo‘qligini yozadi (50 yildan keyin Gyuygens va Kassini Saturn yo‘ldoshlarini kashf etishdi, keyinchalik Marsning yo‘ldoshi bor ekani aniqlandi).

Gersog shubhadan holi bo‘la olmas edi. Unga sovg‘a qilingan Yulduzlar Galileyning  safsatasi  mevasi yoki uning trubasi, keltirib chiqargan  illuziya  narsa degan xabar tarqalardi. Bu haqida hatto, Rim  matematiklari  kasaba  yig‘ini birinchi namoyondasi Xristofor Klaviy ham gapirdi. Medichi Yulduzlarini Galileydan boshqa birorta ham astronom ko‘rmagani bilan ahvol yanada murakkablashmoqda edi. Galiley hech kimda uning trubasi kabi mukammal truba yo‘qligi  uchun  aybdor  edi. Bunchalik  muhim  kashfiyotni uchta mashhur astronom: Kepler, Madjiniy, Klaviy tasdiqlashi lozim. Hozircha Florensiyaga ko‘chib kelish kechiktiriladi.