Yana Medichi Yulduzlari. Ehtimol, bu g‘oya Galileyda 1635-yilning oxirida kardinal Rishele tuzgan fransuz hay’atiga joyning uzunligini Oyning harakatini kuzatish bilan aniqlaydigan Moren usuliga taqriz berish paytida vujudga kelgandir. Bu usul noto‘g‘ri ekan, ammo bunga qanchadan-qancha yuqori mansabdor shaxslar qiziqayotganiga diqqat qilish lozim. Gap Shundaki, XVII asr — dengizda suzish asrining kema bortida turib joyning geografik uzunligini aniqlash masalasi dolzarb masalalardan biri edi. Bugun o‘sha vaqtdagi dengizchilar kemaning ochiq dengizdagi koordinatalarini aniqlashning biror ishonchli usulini bilmay turib, uzoqlarga suzganiga ishonging kelmaydi. Bu albatta, kenglikka tegishli emas: uni XVI asrlardayoq (masalan, Quyoshning tush paytidagi balandligi bo‘yicha) ishonchli o‘lchay olinardi. Uzunlikka kelganda esa olimlar aniq biror narsa tavsiya etisha olmaydi. Bu muammo iqtisodiy nuqtai nazardan dengizga chiquvchi mamlakatlarni tashvishga solardi. Uzunlikni o‘lchashning 1/2 (yarim) gradusgacha aniqlikdagi usulining muallifi turli vaqtlarda Ispaniyalik Filipp II dan 100000 ekyu, yoki Lyudovik XIV dan 100000 livr, yoki Angliya parlamentidan 20000 funt, yoki Gollandiyaning Bosh shtatidan 100000 florin olishi mumkin edi. Aniqlik kamaysa, mukofot ham proporsional ravishda kamayardi. Ushbu raqamlar muammoga qiziqish qanchalik katta ekanligidan guvohlik beradi.
Uzunlikni o‘lchash g‘oyasi Gipparx (e. o. II asr) ga tegishli; yer sharining ikki punkti orasidagi mahalliy vaqtning farqi o‘sha joylar uzunligini farqiga proporsional ekanligidan foydalanish lozim. Masalan, geografik uzunligi 15 gradusga farq qiluvchi punktlarda, mahalliy vaqt bir soat (360°/24= 15°) ga farq qiladi. Shuning uchun masalani kemadagi mahalliy vaqtni va biror belgilangan nuqtadagi, masalan, kema jo‘nab ketgan portdagi mos vaqtni o‘lchashga keltirish mumkin. Kema turgan joyning mahalliy vaqtini o‘lchash real, biroq kema chiqib ketgan portning vaqtini qanday esda saqlash lozim? Uni «saqlash»ni uzoq vaqt hech kim o‘ylamadi. Magellanning dunyo bo‘ylab suzishidagi «yo‘qotilgan» sutkalar tarixi eng qiziq misoldir! ha, u paytda ayniqsa, dengiz to‘lqinlarida eslab qoladigan soatlar yo‘q edi.
Boshqa imkoniyat — kema bortidan turib kuzatish mumkin bo‘lgan va uning boshlanish vaqti kema chiqib ketgan portga aniq, bo‘lgan biror astronomik hodisadan foydalanish, ammo mos keladigan hodisalar juda kamda! Juda ham kam sodir bo‘ladigan Oy va quyosh tutilishlaridan boshqa nima ham tavsiya etish mumkin. Oy harakati jadvali shunchalik nomukammal ediki, Oyni kunda kuzatish bilan uzunlikni aniqlash imkoniyati yo‘q edi (Morenining usuli shunday urinishga misol edi). Galiley manzarani o‘ziga xos tantana bilan ifodalaydi: «Bu hisobda osmon ilgari vaqtlarda saxiy, ammo hozirgi ehtiyoj uchun bizga faqat oy tutilish bilangina yordam berib, u juda qizg‘anchiqlik qilmoqda, osmonning o‘zi sezilarli Oy va quyosh tutilishlaridan boshqa, bizning ehtiyojimizga mos tez-tez sodir bo‘ladigan hodisalarga to‘liq emasligidan emas, balki olamni boshqaruvchi — ularni bizning kunlarimizgacha yashirib kelganidan, u qizg‘anchiq edi...».
Galileyning oxirgi so‘zlaridagi optimizm o‘zi kashf etgan Medichi Yulduzlari— Yupiter yo‘ldoshlariga bo‘lgan umid bilan borliq. Gap Shundaki, ularning xususiyatlaridan biri, 1610 yili birinchi kuzatishdayoq kashf etilgan, ularning tez tez tutilishidir. Agar Oy orbitasi Yer orbitasiga og‘ishmaganida, Oy har bir to‘lin Oy paytida Yerdan tushadigan soya konusiga kirar edi. Yupiterning yo‘ldoshlari uning kuchli soyasiga har bir aylanishda tushadi, ular esa ancha tez aylanadi (masalan, Io taxminan 42,5 yer soatida to‘liq bir aylanadi). Galiley Yupiter yo‘ldoshlari tutilishini kuzatish bilan kema bortida turib uzunlikni o‘lchash usulini yaratishga qaror qiladi. U usulni oxiriga yetkazmasdan muzokara boshlab yuboradi. Avval Galiley Ispaniya haqida o‘yladi (ehtimol, Ispaniyaning katolik mamlakat bo‘lgani muhimdir). Neapolda Ispan valiaxd-shahzodasi bilan uchrashish haqida so‘ng, asta-sekin, uning g‘oyasi bilan qiziqib qolgan Gollandiya haqida o‘yladi. 1636-yilni avgust oyida Bosh shtatlar bilan maxfiy kelishuv eng qizigan paytda Galileydan ko‘rib chiqish uchun zarur bo‘lgan materiallarni so‘rashga qaror qilindi. Galiley Gollandiya Bosh shtatlariga «Okeanni zabt etuvchi va qo‘riqlovchi» sifatida tantanali murojaat yozadi. Yuqorida keltirilgan iqtibos o‘sha murojaatdan olingan. Galiley uning usulida birinchi darajali rol o‘ynovchi teleskop Gollandiyada kashf etilganligini ramziy ma’no bor deb hisoblaydi. U Gollandiya buning usulidan foydalansa, qanday ustunlikka ega bo‘lishini ifodalashda maqtanchoqlik qiladi: «Men juda ko‘p ishlatish yo‘llarini sanab o‘tishim mumkin edi, ammo Gollandiyaliklar shunchalik mukammallashtirgan kema boshqarish bilan chegaralanish yetarli. Agar bittagina qolgan ish—hozircha ular bilmaydigan uzunlikni aniqlashga kelsak, buni aniqlash ularning oxirgi buyuk kashfiyotlari bo‘lib, bu tufayli u boshqa o‘ta aqlli operatsiyalari ro‘yxatiga qo‘shilsa, ularning shuhrati shunchalik ortardiki, ulardan o‘zib ketishni birorta ham millat xayoliga ham keltirmaydi».
Obro‘li hay’at tuzildi, unga admiral Laurens Real, astronom va matematik Gortenziy, keyinroq esa kengashi a’zosi Konstantin Gyuygens (ulug‘ olimning otasi) kiradi. Amaliyotchi gollandlarga tavsiya etilayotgan usulning real ekanini tekshirish qiyin edi. «Siz, yuqori martabali qancha kishilarga va amaldorlarga, dastlab aqlsizlik deb topilgan, haqiqatning ko‘z ilg‘amaydigan bo‘lagini tushuntirishga majbur bo‘lganimizni tasavvur qila olmaysiz»,— degan edi K. Gyuygens. Haqiqatan ham hay’atning eng yaxshi niyatli a’zolari ham loyihani amalga oshirish imkoniyatiga ishonishmas edi. Admiral Real Galileyga yozgan xatida uning usuli «golland dengizchilari kabi qo‘pol halq uchun» juda ham nozik ekanidan xavotirda ekanini aytadi. Shubhani K. Gyuygens so‘zlaridan ham sezish mumkin: «Bizning xalqimiz foydasidan ko‘ra chiroyliligi bilan ajralib turuvchi bunday katta sovg‘a uchun o‘zini bazo‘r majbur deb hisoblaydi». Hatto Gortenziy ham Yupiter yo‘ldoshlarini bazo‘r kuzata oladi. Yaxshi teleskoplar yetishmaydi. 1637- yilning oxirida Galiley ko‘r bo‘lib qolgani uchun unga endi kerak bo‘lmay qolgan o‘zining teleskopini jo‘natadi. Yo‘ldoshlarini kuzatish uchun jadvallar zarur, uni tuzish oson emas (hatto uzoq vaqtgacha yo‘ldoshlarning aylanish davrlarini ham aniqlab bo‘lmadi).
Hisoblash astronomiyasi hech qachon Galileyning kuchli tomoni emas edi, endi ko‘rlik uni kuzatishlar o‘tkazishdan mahrum qildi. Galiley hisoblash astronomiyasidan tajribali monax-olivetan Vinchenso Reneridan imkoniyati boricha bir yil oldinga Yupiter yo‘ldoshlarining efemeridasini topishni so‘raydi. Hisoblash cho‘zilib ketadi va Reneri zaruriy jadvallarni tuza olmaydi.
Bosh shtat Gortenziyga Galiley bilan uchrashib, zaruriy tafsilotlarni aniqlashtirish, Bosh shtatning sovg‘asi — oltin zanjirni topshirishni buyuradi. Kutilmaganda muzokaraga inkvizitsiya aralashadi. Murakkab o‘yin boshlandi, natijada yo Galileyning o‘zi Gortenziy bilan uchrashishni va Gollandiya sovg‘asini olishni rad etadi, yoki inkvizatsiyadan sovg‘ani olmaslik haqida ko‘rsatma oladi. Birinchilikni Italiyada qoldirish haqida muzokara boshlandi. O‘qituvchisi bilan uchrashishi ta’qiqlangan Kastelli Galiley bilan uchrashishga va usulning tafsilotlarini bilib olishga ruxsat oladi. Kutilmaganda Gortenziy va Real vafot etadi. Galileyning ham kuchi qolmaydi. Florensiya inkvizatori Rimga «butunlay ko‘r bo‘lib qolgan olim, matematik hisoblashlar bilan shug‘ullanishdan ko‘ra ko‘proq go‘rda yotganga o‘xshaydi» deb xabar beradi. Galileyni umid tark etmagan, biroq unga o‘z fikrini amalga oshirish nasib etmasligi ma’lum bo‘lib qoladi. Ehtimol, loyihani amalga oshirib bo‘lmas. Dengizda geografik uzunlikni o‘lchash masalasini hal qilish uchun yana ancha vaqt o‘tdi. Ammo masala boshqacha yo‘l — aniq dengiz soatlari yordamida hal qilindi.
Galileyning oxirgi bir gapi shuni ko‘rsatadiki, uni o‘z hayotining bosh muammosi hech qachon tark etmagan, bu esa Galileyni «tuzatib bo‘lmasligidan» guvohlikdir: «Shunday qilib, men Kopernikning kuzatish va farazlarini yetarli emas deb hisoblayman, ammo menimcha, Ptolomey, Aristotel va ularning izdoshlarining kuzatish va farazlari undan ham yolg‘on va xato, chunki keyingilar fikrining asossiz ekanini odatdagi so‘zlardan foydalanib yetarlicha aniq yuzaga chiqarish mumkin». Unga odam uchun tushunarsiz va Kopernikni rad etuvchi dalillar bilan tortishishga ruxsat etilmagan, ammo Ptolemeyni rad etish uchun odam tushunadigan dalillar yetarli.
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
