«Yangi ko‘zoynaklar». Buyuk olimlar haqida hikoya qilganda ko‘pincha hayotiy ishlarga e’tibor berishga to‘g‘ri keladi. Galileyning Pizadan Paduyaga kelishining sabablaridan biri maoshning ancha yuqoriligi edi. Bu yerda uning moddiy hayoti ancha mustahkam bo‘ldi. Dastlabki maoshi 180 florin, asta-sekin bo‘lsada, orta bordi; Galiley alohida shug‘ullanuvchi — ko‘pincha, uning uyida yashovchi yosh oqsuyak boyvachchalar qo‘shimcha daromad keltirar edi. Ammo singillari uchun to‘lanadigan qalinlar Galileyning ustiga tushar, uning o‘z oilasi ham kengayib borar va ko‘proq mablag‘ talab etar edi. 1609- yili Galiley o‘z maoshini navbatdagi oshirilishi haqidagi kelishuv bilan band edi. Venetsiya respublikasining qizg‘anchiq sinoriyasining pulini biror amaliy tadbiqqa ega bo‘lgan kashfiyotgina chiqara olar edi. Galiley texnik masalalarni ham bilar edi. Uning uyida yaxshi ustaxona bo‘lib, Yaqinda u qulay («geometrik va harbiy») proporsional sirkul yasadi va bu asbobning yasalishi va tarqalishini o‘zi kuzatib turdi. Snaryad trayektoriyasining parabolaligiga asoslangan otishlar jadvali haqida ham o‘ylash mumkin edi. Ammo kutilmaganda butunlay boshqa g‘oya vujudga keldi.
1608-yili Gollandiyada uzoqdagi buyumni ko‘ra olish imkoniyatini beruvchi kuzatish trubasi vujudga keldi; ularni ba’zan «yangi ko‘zoynaklar» deb ham atashardi. Leonardo da Vinchi ham Oyni katta qilib ko‘rsatadigan ko‘zoynaklar haqida, Rojer Bekon esa odamni tog‘dek qilib ko‘rsatadigan ko‘zoynak haqida gapirgan edi. Kashfiyot sharafini optika ustalari Lippersgey va Andriansenlar tortishardi. 1609-yilning boshlarida bunday trubani Gollandiyada bir necha soldoga sotib olishi mumkin edi. Yilning o‘rtalarida truba Parijda ham paydo bo‘ldi. Genrix IV yangilikka ishonchsizlik bilan qaradi. U menga hozirgi paytda uzoqdagi narsalarni emas, balki yaqindagi narsalarni kattalashtiruvchi ko‘zoynaklar kerak,— dedi. O‘shanda bir chet ellik kuzatish trubasining vujudga kelishi haqidagi tafsilotlarni o‘ylamasdan uni Venetsiya respublikasiga sotmoqchi bo‘ladi. Galileyning o‘rtog‘i Paolo Sarpi kuzatish trubasidan «urushda, quruqlikda va dengizda» foydalana olish imkoniyati haqida salbiy taqriz berdi. Dastlabki trubalar mukammal emas edi. Galiley truba haqida Venetsiyada ekanida eshitdi.
«...Bu haqida eshitgach, o‘sha paytda yashaydigan Paduyaga qaytdim va bu masala ustida bosh qotira boshladim. Qaytganimdan so‘nggi birinchi kechada uni hal qildim, ertasiga asbobni yasadim va bir kun oldin Shu narsani birgalikda muhokama qilgan Venetsiyadan do‘stlarimga xabar berdim. O‘sha vaqtdayoq ancha mukammal bo‘lgan asbob yasashga kirishdim, olti kundan keyin esa uni Venetsiyaga olib keldim». Boshqa joyda bu holat yanada tantanaliroq ifodalanadi; «...mehnat va mablag‘ni ayamay, shunchalik mukammal asbob yasashga erishdimki, agar u orqali buyumlarga qaralsa, tabiiy holatdagisiga qaraganda, ming marta kattaroq, o‘ttiz marta yaqinroq ko‘rinar edi. Bunday asboblarning quruqlikda ham, dengizda ham qanchalik qulay ekanini sanab o‘tirish butunlay ortiqcha bo‘lar edi».
Haqiqatda esa, trubaning xususiyati unchalik maqtarlik emas edi. Galileyning birinchi trubasi uch marta kattalashtirar, Venetsiyaga olib borgani esa sakkiz marta kattalashtirar edi. Galiley o‘zining mukammal trubasi yordamida sinoriya a’zolarini o‘z iltimosiga moyil qilaman deb o‘ylaydi (ehtimol, bu g‘oya Sarpinikidir). 21 avgust kuni Venetsiyaning eng hurmatli kishilari Muqaddas Mark ibodatxonaning qo‘ng‘iroqxonasidan shaharning ayrim kvartallarini tomosha qilishdi, 24 avgustda esa Galiley o‘z trubasini Venetsiyaning Doji (hokimi) Leonardo Donatoga tantanali ravishda topshirdi. Galiley o‘z sovg‘asini reklama qilishda qizg‘anchiqlik qilmadi. Kelajak ma’nosidagi Perspektiva emas, proyeksiya ma’nosida so‘z yuritarkan, u asbobning g‘oyasini «perspektiva haqidagi eng ezgu niyatlar natijasida» olganligini aytadi.
Keyinchalik, Galiley o‘zining hissasini orttirib yuborgani yoki birovning kashfiyotini o‘zlashtirib olgani haqida (bu haqida Brextning pyesasida gap boradi)
ko‘p gapirishdi. Umuman, Galiley o‘z nashrlarida trubasini gollandiyaliklarning kashfiyotini eshitib, (ammo, to‘liq tafsilotga ega bo‘lmay va «flamand perspektivasini ko‘rmay») yasaganini tan oladi. Keyinchalik o‘z yo‘lining mutlaqo o‘ziga xos (original) ekanini qayd etadi: «Endi biz Gollandiyalik teleskop kashfiyotchisi odatdagi ko‘zoynaklarni yasovchi usta ekanini bilamiz. Tasodifan, oddiy navdagi ikki oynakni tayyorlayotib, u biri qavariq, ikkinchisi esa botiq va ko‘zdan to‘g‘ri masofada joylashgan ikki oynak orqali qaradi, bunda vujudga kelgan effektni ko‘rib qoldi, Shunday qilib, asbob kashf etdi. Men esa yuqoridagi xabar natijasida harakatga tushdim va uni mulohaza yordamida kashf etdim». Teleskop degan nomni 1611 yili Galiley trubasi Rimda namoyish qilinganda Chezi tavsiya qilgan (keyinroqda qarang); ilgari Galiley «perspektiva» terminidan foydalangan. Galiley nazarining amaliyotdan ustun ekanini namoyish qildi deb hisoblash mumkin: uzoq yillar hech kim imkoniyati jihatidan Galiley trubasi bilan solishtiriladigan truba yasay olmadi (xususan, shu sababli ham Galileyning astronomik kuzatishlari tasdiqlanmadi).
Galileyning trubasi o‘z o‘rnini topdi: Galileyga umrbod ming florin yillik maosh tayinladi, matematik bunday narsani ko‘z oldiga keltira olmas edi ham. Galiley sinoriya uchun 12 ta truba yasashi, boshqa hech kimga truba yasamasligi lozim edi.
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
