«Suhbatlar». 1663-yili inkvizatsiyaning hukmi va voz kechishidan bir necha hafta o‘tgach, Galiley Sieniada surgunda yurib, o‘zining mexanika bo‘yicha ancha avvalgi natijalarini esladi va ularni tezda yozishga ahd qildi. U majburiy yolg‘izlik, yomonlashib borayotgan sog‘liq, ko‘rishining yomonlashib borishiga qaramay Archetri va Florensiyada ishni davom ettirdi. «Men indamayotgan bo‘lsam ham hayotimni bekorga o‘tkazayotganim yo‘q»,— deb yozadi Galiley. «Suhbatlar va mexanika hamda o‘rindagi harakatga taalluqli fanning ikki yangi sohasining matematik isboti» kitobi 1636-yili tugatilib, juda ehtiyotlik bilan chet elga yuboriladi, ( kitobga inkvizatsiya qanday munosabatda bo‘lishi ma’lum emas edi) va u 1638-yil iyulda Gollandiyada bosilib chiqdi. Ta’qib qilinishiga sababchi bo‘lgan oldingi kitob singari «Suhbatlar» ham dialog shaklida yozilgan, suhbatni olti kun davomida o‘sha qahramonlar olib boradi: (muallifning nuqtai nazarini o‘tkazuvchi) Salviati, Sagredo (Aristotel tarafdori; uning nomi «soddadil» deb tarjima qilinadi) va Simplichio. Uchinchi va to‘rtinchi kunlari ular akademik (Galiley)ning «O‘rindagi harakat haqida» risolasini o‘qiydi va muhokama qiladi. Aytgandek, kitobning nomida «mexanika» va «harakat» ajratilgan, chunki o‘sha yillari mexanikaga statika bilan materiallar qarshiligigina kiritilar edi. Muallif tomonidan tanlangan munozara shakli Galiley kashfiyotlariga qanday erishgani ko‘p narsa bilishga imkon beradi.
Qarib qolgan Galiley o‘zining ancha ilgari tashlab qo‘ygan rejalarini amalga oshirishga intildi. Ammo uning ko‘p narsaga kuchi yetmas, yordamchilarga muhtoj edi. Galiley yoshligida kashf etgan mayatnik xossasi asosida o‘g‘li Vinchensoga soat yasashni buyurdi, ammo amalga oshgan niyatini ko‘rish nasib etmadi. Inkvizatsiya Galileyning tashqi dunyo bilan bog‘lanishini chegaralaydi. Archetri villasida «Suhbatlar»ni tugatgach, villani Galiley o‘z qamoqxonasi deb ataydi, kutilgan mehmonlar kela boshlashdi. Bular eski do‘sti va ishonchli o‘quvchisi Benedetto Kastelli, Kavaleri; Viviani va Torichelli anchadan buyon ustozini tark etmaydi. Ular Galileyning o‘z ishlarini tugatishiga yordamlashar va uning tekshirishlarini davom ettirishar edi.
Torichelli burchak ostida yuqoriga otilgan jismning tezlik vektorini tezliklarni qo‘shish yordamida hisobladi, tezlik urinma bo‘yicha yo‘nalganidan parabolaga urinma o‘tkazishning chiroyli usulini topdi. Integral va differensial hisob davri keldi va matematikada egri chiziqlarga urinma o‘tkazish masalasi oldingi planga o‘tdi. Ularni o‘tkazishning to‘g‘ri usullari ishlab chiqildi. Ulardan biri kinematik usul bo‘ldi, bunda egri chiziq murakkab harakatning trayektoriyasi sifatida tasvirlanadi, urinma esa Torichelli birinchi marta parabola uchun qilgan kabi tezliklarni qo‘shish yordamida topiladi. Farang matematigi Jil Pirson, ko‘proq Roberval nomi bilan mashhur, bu usul yordamida ajoyibotlar yaratdi. To‘g‘ri harakatlarning traektoriyalari sifatida hosil qilingan «mexanik» egri chiziqlar matematik analizda ishlatishga mustahkam kirdi. Galiley o‘zini tabiatda real uchraydigan harakatlarni qarash bilan chegaralaganini eslash yetarli: «Albatta, o‘zingizga har qanday harakat turini tasavvur etish va u bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalar (masalan, vint chiziqlarning xossalarini aniqlash yoki konxoidani, aslida tabiatda uchramaydigan, ammo faraz qilingan sharoitga mos keluvchi, bir nechta harakatning natijasida hosil bo‘ladigan chiziq, deb tasavvur etish)ni o‘rganish butunlay mumkin, Shunga qaramay biz haqiqatan ham tabiatda uchraydigan hodisalarni qarashga ahd qildik...». Harakatga umumiy nuqtai nazardan qarash foydasini Nyuton ko‘rsatdi.
«Suhbatlar» mexanika rivojlanishini uzoq muddatga belgilab berdi. Ular Galileyning buyuk merosxo‘rlari Gyuygens va Nyutonning sevimli kitobi bo‘ldi. Agar ko‘ngilsiz voqea sodir bo‘lmasa, Galiley o‘zining buyuk kashfiyotlarini yozmaganda mexanikaning rivojlanishi qancha vaqtga kechikishini ko‘z oldimizga keltirish qiyin.
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
