Blez Paskal

Paskal qalbida tubsiz uyurma olib yurar edi.

Sh. Bodler

Blez Paskalga Uyg‘onish davri uchun xarakterli bo‘lgan, ammo XVII-asrda deyarli tugab ketgan, ajoyib har tomonlilik mansub edi. Hali tabiiy fanlar (aytaylik fizika va matematika) ning to‘la ajralish vaqti yetmagan, ammo odatda gumanitar va ilmiy-tabiiy mashg‘ulotlar qo‘shib olib borilmas edi.

Tabiatshunoslik tarixiga Paskal buyuk fizik va matematik sifatida matematik analiz, loyihaviy -chizma geometriyasi, ehtimollik nazariyasi, hisoblash texnikasi, gidrostatikaning yaratuvchilaridan biri sifatida kirdi. Fransiya Paskalni ajoyib yozuvchilardan biri deb tan oldi: "Buyuk aqllar Paskaldan buyuk farang tili asridagi
eng yetuk yozuvchi sifatida hayratlanishadi... uning qalami yaratgan har bir satr qimmatbaho tosh kabi ulug‘lanadi" (Jozef Bertran).

Bronza

Milodgacha bo‘lgan uchinchi ming yillikdayoq insonlar o‘z xo‘jalik faoliyatlarida metalllardan keng miqyosda foydalana boshladilar. Toshdan yasalgan mehnat qurollaridan metall asboblarga o‘tish jarayoni insoniyat tarixida juda ulkan va mislsiz ahamiyatga ega bo‘lgan. Aytish mumkinki, insoniyatning ijtimoiy taraqqiyotiga boshqa hech bir ixtiro bu darajadagi ta'sir ko‘rsatmagan.

Keng miqyosda qo‘llanila boshlagan birinchi metall - mis bo‘lgan. Mis ajratib olish uchun zarur tosh ma'danlarni doimiy izlash jarayonida qadimgi odamlar misning qizg‘ish-yashil yoki, yashil-kulrang ranglardagi tabiiy yaxlit namunasiga e'tibor qaratishgan. Qoyatoshli sohillar bo‘ylab ular mis kolchedan va qizil misli ruda (kuprit)lar duch kelishgan. Avvaliga odamlar ularni oddiy toshlarga ishlov bergandek qayta ishlab foydalanishgan. Tez orada ular mis bo‘lagining toshbolg‘a zarbalari bilan urib ishlov berilganidan so‘ng, uning qattiqlik xususiyati sezilarli darajada ortgani va yanada qulayroq asboblar yasash uchun yaroqli holatga kelganini payqashdi.

Ionizatsiya potentsiali

Ionizatsiya potentsiali (yoki, ionizatsion potentsial) deb, elektronning atom yoki molekuladan chiqib (uzoqlashib) ketishi uchun zarur bo‘lgan V potentsialga aytiladi. Ionizatsiya potentsialining voltlarda ifodalanuvchi son miqdoriy qiymati ionizatsiya energiyasiga (ya'ni elektronning atom yoki iondan chiqib ketishi uchun zarur energiyaga) teng va u elektrinvolt birligida ifodalanadi. Ionizatsiyaning birinchi potentsiali V₀ ning son miqdoriy qiymati, elektronning neytral atomdan chiqib ketishi uchun zarur energiya miqdoriga teng. Keyingi, ikkinchi elektron endilikda neytral bo‘lmay qolgan atomdan chiqib ketadi, ya'ni undan avval chiqib ketgan birinchi elektronga ko‘ra atom, bir zaryadli musbat ionga aylanib qolgan bo‘ladi. Shu tufayli ionizatsiyaning ikkinchi potentsiali V₂ birinchisidan katta bo‘ladi – (V₂>V₀). Uchinchi, to‘rtinchi va ho kazo elektronning mos ravishdagi ikki zaryadli, uch zaryadli va ho kazo iondan chiqib ketishi uchun muqobil miqdordagi yanada katta ionizatsiya potentsiali zarur bo‘ladi.

Quyidagi jadvalda 20 ta kimyoviy element uchun dastlabki to‘rt ionizatsiya potentsiallari keltiriladi:

Matematikadan masalalar to‘plami (Skanavi)

Mazkur kitob o‘tgan asrning 70-90 yillarida oily o‘quv yurtlariga kirish imtihonlari uchun matematikadan yozma va og‘zaki misol va masalalar to‘plamidan iborat qo‘llanma sifatida chop etilgan. Katta avlod vakillari bu kitobning ahamiyati va qadrini juda yaxshi bilishadi. Nisbatan nashr eskirgan bo‘lsa-da, ammo uning ahamiyati va dolzarbligi hech qachon yo‘qolmagan. Aksincha fanda o‘ziga xos mavqe'ga ega bo‘lgan mumtoz qo‘llanma darajasida bugungi kunda ham o‘z qadriga ega hisoblanadi. Kitobda Matematikaning barcha yo‘nalishlari - arifmetika, algebra, trigonometriya, progressiyalar, birlashmalar nazariyasi, Nyuton binomi, algebraik tenglama va tengsizliklar, logarifmlar, matematik analiz, planimetriya, streometriya, bo‘limlari bo‘yicha, har bir bo‘lim uchun A va B guruhlarga bo‘lingan holda 100-150 dan misol yoki masalalar keltirilgan. Kitobda jami bo‘lib matematikaning turli yo‘nalishlari bo‘yicha 3000 ga yaqin turli qiyinlik darajasiga ega misol va masalalr mavjud. Mazkur kitob matematika yo‘nalishida imtihonlar topshiruvchi abiturientlarga uzoq yillar benazir va beqiyos manba bo‘lib ximat qilgan, hozirgi kunda ham kollej va maktab o‘quvchilariga mazkur kitobdagi masala va misollarni yechish orqali o‘z bilimlarini mustaxkamlash, zehnlarini sayqallashlarini tavsiya etamiz.

Xristian Gyugens. Qadimgilar ko'rmagan egri chiziq haqida

Xristian Gyuygens (1629-1695) fanda bevosita Galileyning izdoshi edi. Lagranjning so‘zi bilan aytganda Galileyning muhim kashfiyotlarni mukammalashtirish va rivojlantirish Gyuygensga nasib etdi.

Gyuygens birinchi marta Galileyning g‘oyalari bilan qanday tanishgani haqida hikoya mavjud: 17 yoshli Gyuygens yuqoriga otilganjism parabola boʻylabharakat qilishini isbotlamoqchi boʻladi, ammo Galileyning kitobida isbotini ko‘rib, “Gomerdan so‘ng “Iliada”ni yozishni” istamadi. Galileyning ilmiy yo‘li, qiziqishlari Gyuygensga qanchalik yaqinligi kishini hayratga soladi. Ba’zan yoshargan Galiley o‘zining kuzatish trubasini mukammallashtirayotgandek, qirq yil oldin to‘xtatilgan astronomik kuzatishlarni davom ettirayotgandek tuyuladi. U ancha kuchli teles­kop yordamida uchta birlashgan yulduz kabi ko‘rinuvchi Saturn sirini ochmoqchi boʻladi va nihoyat, 92 marta kattalashtiruvchi teleskopda (Galileyniki 20 karrali edi) kuzatib, yonidagi yulduzlar deb Saturnning halqasi qaralganini payqaydi. U yana 1610-yili ko‘ndalang qilib qo‘yilgan masala yer va Yupiterdan farqli sayyoralarda yo‘ldoshlar mavjudmi degan masalaga qaytadi. U vaqtda Galiley Medichi ga boshqa sayyoralarda yo’ldoshlar topilmaydi, Medichi uyidan (Yupiterning yo‘ldoshlari uning sharafiga qo’yilgan edi) boshqa birorta ham shoh uyi “xususiy” yulduzga ega bolishni orzu qilmasa ham boʻladi, - deb yozgan edi. Gyuygens 1655-yili Saturnning yo‘ldoshi Titanni kashf etdi. Ehtimol, davr o‘zgargandir, Gyuygens o‘zi kashf etgan yo‘ldoshni birovga sovg‘a tarzida taklif etmadi.

Harorat shkalalari

Termometrik moddaga bog‘liq bo‘lmagan harorat shkalasi "Termodinamik harorat shkalasi" (ba'zan uni "Mutloq harorat shkalasi" yoki "Kelvin shkalasi" deb ham atashadi). Bu shkala ingliz fizigi

U. Tomson (Lord Kelvin) tomonidan XIX-asr o‘rtalarida fanga tavsiya etilgan. Kelvin termodinamik harorat shkalasi bitta asosiy tayanch nuqtaga - suvning qattiq, suyuq va gaz fazalaridagi holatlarining termodinamik mutanosiblashgan nuqtasi - suvning uchlanma nuqtasiga asoslanadi. Termodinamik harorat - T belgisi bilan ifodalanadi. Termodinamik harorat birligi - Kelvin, K belgisi bilan ifodalanadi. Suvning uchlanma nuqtasining termodinamik harorati 273.16 K ga teng. 1 kelvin esa, suvning uchlanma nuqtasi termodinamik haroratining 1/273.16 qismiga teng. Suvning uchlanma nuqtasi termodinamik harorati maxsus laboratoriyalarda, bug‘, muz va suyuq holatdagi suvni germetik ampulada termodinamik mutanosiblash yordamida amaliy tajribalarda aniqlanadi.

Shamol tezligini vizual baholash uchun Bofort shkalasi

Jadvalda shamol tezligining yerdagi jismlarga yoki ochiq dengizdagi to‘lqinlarga ta'siriga qarab tahminiy baho berishning Butunjahon meteorolgiya tashkiloti tomonidan qabul qilingan o‘n ikki balli Bofort shkalasi keltirilgan. Shamolning o‘rtacha tezligi ochiq va tekis yuzadan standart 10 metr balandlikda ko‘rsatilgan.

Kosmik tezliklar

Birinchi kosmik tezlik - jismning sayyora tortish kuchini yengib chiqib, uning sun'iy yo‘ldoshiga aylanishi uchun berilishi zarur bo‘lgan eng kichik boshlangich tezlik. Ba'zan "Birinchi kosmik tezlik" jumlasi o‘rniga "aylanish tezligi" jumlasi qo‘llaniladi.

Ikkinchi kosmik tezlik - jismning sayyora yoki boshqa osmon jismlarining tortish kuchini butunlay yengib chiqib ketib, lekin Quyosh tizimida qolishi uchun berish kerak bo‘lgan zarur bo‘lgan eng kichik boshlang‘ich tezlik. Ba'zan ikkinchi kosmik tezlikni Parabolik tezlik yoki halos bo‘lish tezligi deyiladi. Chunki, bu tezlikka erishgan jism, o‘zi turgan osmon jismi tortish kuchidan halos bo‘ladi.

Uchinchi kosmik tezlik - jismning avval Yer, keyin esa Quyoshning tortish kuchini yengib, Quyosh tizimini butunlay tark etishi uchun yetarli bo‘lgan eng kichik bo‘shlang‘ich tezlik.

Al Xorazmiy

Hayoti

Abu Ja'far Muhammad in Muso al-Xorazmiy - dunyo ilm faniga mislsiz ulkan hissa qo‘shgan alloma, Algebra fani va Algoritm terminlarining “otasi”, buyuk matematik, tarixchi, falakkiyotshunos, geograf sifatida butun dunyoga mashhur. Buyuk alloma vatandoshimizning shaxsiy hayoti haqidagi ma'lumotlar nihoyatda kam miqdorda saqlanib qolgan.

Manbalarda ko‘rsatilishicha Al Xorazmiy 783 yilda Xorazmda tavallud topgan. Bu davr musulmon sharqida ilmiy uyg‘onish, ilm fanning gurkirab rivojlanayotgan davri bo‘lib, al-Xorazmiy Movarounnahr va Xorazmdagi o‘z zamonasining yetuk olimlaridan ilm tahsil qiladi. U qadimgi hind va yunon ilm fani bilan mukammal tanishib, ular asosida va o‘z ilmiy tadqiqotlari bo‘yicha risolalar yozishni Xorazmdaligida boshlagani ma'lum.