Orbita . U Z

...Ilm-fan fazosi uzra!

  • Shrift o'lchamini kattalashtirish
  • Odatiy shrift o'lchami
  • Shrift o'lchamini kichiklashtirish
Orbita.uz - ...Ilm-fan fazosi uzra!

Umar Hayyomning «Risolasi»

E-mail Chop etish PDF

Umar Hayyomning «Risolasi»

Fors matematigi, astronomi va faylasufi bo‘lgan Umar Hayyomni ko‘pchilik asosan ajoyib to‘rtlik baytlari – ruboiylari orqali yaxshi taniydi. Biroq, matematika olamida uning ruboiylaridan ham ko‘ra, «Al-Jabr val-Muqobaladagi masalalarning isbotlari haqidagi risola» nomli risolasi kattaroq mashhurlikka erishgan. Unda Umar Hayyom kubik tenglamalarning yechimlarini, hamda, yana bir necha yuqori darajali tenglamalarning yechish usullarini keltirib o‘tadi. Masalan, unda, x3+200x=20x2+2000 singari masalalarning yechimi ko‘rsatilgan. Garchi, risolada keltirilgan usullarni o‘sha payt uchun yangilik bo‘lgan, yoki, original yechimlar keltirilgan deb bo‘lmasa-da, biroq, Hayyom keltirgan umumlashtirishlar istalgan kubik tenglamani yechish uchun tadbiq qilsa bo‘ladigan tarzda ifodalanganligi bilan diqqatga sazovordir. «Risola»da muallif kubik tenglamalarning to‘liq tasnifi va ularni konus kesimlari orqali yechish usullarini ham ko‘rsatilgan.

Yangilаndi: 18.05.2020 09:18
 

Kepler qonunlari

E-mail Chop etish PDF

Kepler qonunlari

1: Sayyoralar Quyosh atrofida cho‘zinchoq elliptik orbitalar bo‘yicha harakatlanadi, ushbu ellips fokuslaridan birida Quyosh joylashgan bo‘ladi.

2: Quyosh va sayyorani tutashtiruvchi xayoliy to‘g‘ri chiziq, teng vaqtlar orasida ellipsni teng yuzalarga taqsimlaydi.

3: Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanib chiqish davrining kvadratlari nisbati, ushbu sayyora orbitasi katta yarim o‘qlari nisbatiga teng bo‘ladi.

 

Iogann Kepler ajoyib ichki hissiy anglash, intuitsiya egasi bo‘lgan. U butun umri davomida, Quyosh sistemasining qandaydir ajoyib sirli san’at asari ekanligini isbotlashga tirishgan. Avvaliga u Quyosh sistemasi tuzilishini qadimgi yunon geometriyasidan buyon saqlanib kelayotgan besh xil to‘g‘ri ko‘pyoqlar bilan bog‘lab izohlashga urindi. (To‘g‘ri ko‘pyoqlar bu – barcha yoqlari teng yonli muntazam ko‘pburchaklardan iborat bo‘lgan uch o‘lchamli jism bo‘ladi). Kepler zamonasida astronomlar faqat oltita sayyorani bilishar edi va tasavvurga ko‘ra ular, «shaffof sferalar» ichida joylashib harakatlanadi deb qaralardi. Kepler o‘z ilmiy kuzatish va tekshirishlarini, ushbu sferalarning o‘zaro joylashuvi bir-birining ichiga ichki chizilgan (to‘g‘rirog‘i, ichki joylashgan) to‘g‘ri ko‘pyoqlar ko‘rinishida bo‘ladi degan fikrni tekshirib ko‘rishdan boshlagan. Uning tasavvuriga ko‘ra: Saturn va Yupiter orasida kub, Yupiter va Mars orasida esa tetraedr, Mars va Yer orasida dodakaedr, Yer va Venera orasida ikosaedr, Venera va Merkuriy orasida oktaedr tartibdagi sferalar joylashadi deb o‘ylagan. Ma’lumingizkim, to‘g‘ri ko‘pyoqlari (ularni shuningdek, «Platon jismlari» ham deyiladi) 5 xil va o‘sha zamonda odamlarga ma’lum bo‘lgan sayyoralar esa 6 ta edi. Shunga muvofiq, Kepler har bir sayyora orasida shunday to‘g‘ri ko‘pyoqlardan birortasi ko‘rinishidagi shaffof sfera mavjud bo‘lsa, bu osmon jismlari harakati mukammallik, ideallik bo‘ladi deb o‘ylagan. U hayotining bu qismida, sayyoralar harakati va umuman Koinot albatta ideal bo‘lishi kerak degan fikrda edi.

Yangilаndi: 14.05.2020 12:53
 

Buni har bir yosh matematik bilishi kerak

E-mail Chop etish PDF

Buni har bir yosh matematik bilishi kerak

 

Muallif: R.K. Gordin

O'zbek tiliga tarjima: D.Musurmonov, Q. Abdullaev, E. Adjiumerova, Sh. Ibragimova

Tematik yo‘nalishi: Qiziqarli matematika,

Tarixi: Navoiy, 2020-yil. © Elementar matematika

Orbita.Uz taqdim etayotgan elektron nusxa: .Djvu va .pdf formatlaridagi elektron kitob.

Grafikasi: O‘zbek tili kirill alifbosida.

Yangilаndi: 06.05.2020 14:35
 

Immun tizimi

E-mail Chop etish PDF

Immun tizimi

Immun tizimi bizning organizmimizga kirib olgan «yovlarni» payqab, bu haqidagi ma’lumotni maxsus hujayralarga uzatish va yov hujumini daf qilish vazifasini bajaradi.

Odamzotning va boshqa tirik organizmlarning yashash muhiti anchayin agressivdir. Turli viruslar va bakteriyalar qo‘shini bizni har tarafdan qurshab olgan bo‘lib, ular bizga hujum qilish uchun doimo qulay fursatni poylab yotadi. Shu sababli, bunday dushmanga qarshi kurashda bizning mudofaa tizimimiz – immun sistemasi ishga tushadi. Bu dushmanga qarshi kurashdagi mudofaa chizig‘ining ayrim sarhadlari – sof anatomik mudofaa bo‘lib, ular virus va bakteriyalarga qarshi jismoniy (fizik) to‘siq qo‘yadi va zararli mikroblar undan nariga o‘tolmaydi. Masalan, teri va shilliq pardalar shunday vazifani bajaradi. Agar virus yoki bakteriya ushbu fizik to‘siqdan ham oshib o‘tib, organizmga kirishni uddalasa, unda, organizm unga qarshi yallig‘lanish jarayoniga asoslangan qarshi hujumni ishga soladi va natijada, tananing zararlangan qismiga qon kelishi kuchayadi. Qon o‘zi bilan leykotsitlarni olib keladi. Ular kapillyar tomirlar devorlari orqali o‘tib, tanaga kirib olgan dushmanni mahv qiladi. Kesib olgan joyingiz atrofining qizarib qolishi organizmning aynan shu reaksiyasi tufayli yuzaga keladi.

Yangilаndi: 27.04.2020 09:54
 

Barrel

E-mail Chop etish PDF

Barrel

Barrel – asosan AQSh va Britaniyaning sobiq mustamlakalari hududida keng tarqalgan hajm o‘lchov birligi. SI tizimiga kirmaydi va nostandart, ya'ni, o‘nlik sanoq tizimiga tushmaydigan ulushli birliklari tufayli birmuncha noqulay birlik bo‘lib, qolaversa, suyuq va quruq (sochiluvchan) moddalar uchun turli xil barrel o‘lchamlari mavjudligi holatni yanada chigallashtiradi.

Qanday moddaning hajmi o‘lchanayotganiga qarab, quruq barrel va suyuq barrel, hamda, bundan tashqari, hammasidan alohida, neft barreli ham bo‘ladi. Quruq barrel bilan asosan don-dun va shunga o‘xshash moddalarning hajm birligidagi miqdori ifodalanadi. Boz ustiga, donning har bir turi uchun alohida barrel qo‘llanadi, masalan, bug‘doy uchun boshqacha, arpa uchun boshqacha va makkajo‘xori uchun boshqacha barrel bo‘lishi mumkin.

Yangilаndi: 23.04.2020 15:15
 

Virus

E-mail Chop etish PDF

Virus

XIX-asrning 80-yillarida quturish kasalligi sabablarini tekshirar ekan, Lui Paster, quturishdan o‘lgan hayvonlarning umurtqa miyasi kasallik manbai va tarqatuvchisi bo‘lishi ehtimolini payqadi. Lekin, u quturishni qo‘zg‘atuvchi bakteriyalarni topa olmadi. Paster yuqumli kasalliklarni bakteriyalar tomonidan qo‘zg‘atilishi haqidagi o‘z nazariyasini tugallashidan avval, ushbu kuzatishlar uning barcha kasalliklarni mikroorganizmlar tashiydi degan aqidasiga shubha uyg‘ota olmagan edi. Xususan, quturish bilan bo‘lgan holatda Paster, ushbu yomon xastalik qo‘zg‘atuvchisini, ya’ni, infeksion agentini ko‘rishga shunchaki mikroskopi ojizlik qilmoqda deb ishongan. Va keyinchalik, odatdagidek u haq bo‘lib chiqdi.

Yangilаndi: 21.04.2020 16:52
 

Fyuchers, WTI, Brent, Barrel

E-mail Chop etish PDF

Fyuchers, WTI, Brent, Barrel

So‘ngi sutkalar ichida WTI turidagi neft narxining may oyi uchun fyuchers savdolarida narx manfiy qiymatga tushib ketgani (bir barreli -39,44 AQSh dollar) ko‘pchilikni hayron qoldirdi. Hech zamonada shunaqasi ham bo‘ladimi? Narx shunchaki tekin (0) emas, balki, manfiy ham bo‘lishi mumkin ekanmi?

Bu tarixda misli ko‘rinmagan holat bo‘lsa kerak. Izohlarga qaraganda, bu holning asosiy sababi, asosan Shimoliy Amerika va Xitoy bozorida iste’mol qilinadigan WTI turidagi neft ishlab chiqaruvchilarda, qazib olingan neftni qo‘ygani joy qolmagan emish. Omborlar to‘lib ketgan, tankerlar ham band. May oyi kirib kelishiga esa 10 kundan ham kam vaqt qoldi. Iyun oyi uchun fyucherslar ham 1% ga pastlab, bir barrel WTI nefti uchun 21,1 dollarni tashkil qilmoqda. Qayd qilinishicha, WTI tipidagi neft narxining 0 dan past bo‘lishi avvalgi safar 1983-yilda, ya'ni, bu turdagi neft ilk bora NYMEX birja savdolariga qo‘yila boshlaganda sodir bo‘lgan ekan.

Yangilаndi: 22.04.2020 09:30
 

Karantin

E-mail Chop etish PDF

Karantin

Biz o‘zbeklarda «chilla» tushunchasi bor. Chaqaloq tug‘ilganidan boshlab qirq kun mobaynida chilla saqlanadi, ya'ni, uni begona ko‘zlardan pana tutiladi. Yangi kelin-kuyov ham to‘ydan keyin qirq kun ichida chillali bo‘ladi deyiladi. Bu ularning baxtiga ins-jinslarning yomon nazari tushmasligi uchun qilinadi. Yoz chillasi – saraton va qish chillasi qahratonni ham siz yaxshi bilasiz. Bularning hammasi qirq kun davom etadi. O‘zbek udumlarida chilla qachon va qanday paydo bo‘lganini bilmayman. Har holda, buning o‘tmishi juda uzoq ekani aniq. Va albatta bu, xalqimizning uzoq asrlar mobaynida tajribasidan o‘tgan, amalda o‘z nafini bergan amaliyot ekaniga ham men ishonaman. Chilla – qirq kun davom etadigan jarayondir. Shu sababli, uning ma’nosi ham fors-tojik tilidagi «qirq» ma’nosini beruvchi chilla so‘zidan kelib chiqqan. Marg‘ilondagi Сhilduxtaron mahallasi nomi «qirq qiz» degan ma’noda tarjima qilinadi. Chiltor – qirqta tor, chilyosin qilish esa, Hazrati Yosin surasini qirq marta o‘qib dam solishdan iborat bo‘ladi.

Yangilаndi: 21.04.2020 16:42
 

Lui Paster

E-mail Chop etish PDF

Lui Paster

(1822-1895)

Zamonaviy mikrobiologiya asoschilaridan biri, odamzotni uzoq asrlar mobaynida dahshatga solib kelgan infeksion kasalliklar ustidan g‘alaba qozonishida mislsiz ulkan xizmatlar ko‘rsatgan olim Lui Paster 1822-yilning 27-dekabrida Fransiyaning Yura departamenti, Dol shahrida tug‘ilgan. U tug‘ilgan paytda, otasi allaqachon iste’foga chiqqan harbiy bo‘lib, kichikroq teri oshlash korxonasini boshqargan. Paster oilasi katta va ahil oila bo‘lgan. Oila boshlig‘i – iste’fodagi harbiy Jan-Jozef Paster o‘zi savodsiz odam bo‘lgan uchun, bolalarini yaxshi ta’lim olishini istagan va ularga imkon qadar barcha sharoitni hozirlab bergan.

Yangilаndi: 20.04.2020 15:25
 

Pandemiya, epidemiya

E-mail Chop etish PDF

Pandemiya, epidemiya

Siz «demografiya» va «demokratiya» so‘zlarini eshitgansiz albatta. Bu so‘zlar bilan «pandemiya» hamda «epidemiya» terminlarining qanday aloqasi bo‘lishi mumkin, hech o‘ylab ko‘rganmisiz?

Sezganingizdek, hammasining o‘zagida «demos» qismi mavjud. Demos – qadimgi yunon tilida «xalq» va «aholi» degan ma’nolarni bildirgan. Yana ham aniqroq aytsak, bu - hur fuqaro degan ma’noni bildirgan. Bilasizki, qadimgi Yunonistondan quldorlik tuzumi mavjud bo‘lgan va shu sababli, o‘zi kimgadir qul bo‘lmagan, aksincha quldor bo‘lishi mumkin bo‘lgan, erkin, ozod, hur kishilar qatlami aynan «demos» deyilgan. Keyinchalik, bu atama umuman, xalqni, butun fuqarolik jamiyatini ifodalaydigan ma’noga ko‘chgan.

Yangilаndi: 20.04.2020 15:45
 


Maqolaning 4 sahifasi, jami 54 sаhifа
Banner

Birliklar Konvertori

Birlik / Kattalik turini tanlang:
Qiymatni kiriting:

Natijaviy qiymat:

© Orbita.uz

Orbita.uz Facebookda:

.

Tashriflar xaritasi:

Orbita.Uz tavsiya etadi:

Foydali havolalar:
Ilmiy-lugat.uz
Ilmiy-lugat.uz - Ilmiy terminlarning o'zbekcha-ruscha-inglizcha lug'ati, qisqacha izohi va amalda qo'llanishi
http://hujayra.uz/
Biolog olim Baxtiyor Sheraliyev va shogirdlari tomonidan yuritiladigan ajoyib veb-sayt! Biologiya va uning tarkibidagi fanlarga oid qiziqarli maqolalar shu yerda!
ekodunyo.uz
O'simliklar va hayvonlarning onlayn ensiklopediyasi
Oshxona.Uz
O'zbek milliy taomlari haqidagi ajoyib veb-sayt.
Ziyouz.com
Ziyouz.com - O'zbek tilidagi eng katta elektron kutubxona.

Kontent statistikasi

Foydalanuvchilar soni : 368
Kiritilgan mаqolalar soni : 880
O'qilgan sahifalar soni : 11840160

Tafakkur durdonalari

Dunyo imoratlari ichida eng ulug'i - MAKTABDIR! (M Behbuduy)